Investitsiyani baholash usullari
Tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuviga va uning barqaror sur’atlar bilan rivojlanishiga keng yo‘l ochdi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida investitsiyalarning faol va samarali jalb etilishi milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda, uning barqaror o‘sishini ta’minlashdagi o‘rni benihoyat katta. Bu o‘z navbatida, investitsiyalarning mohiyatini to‘g‘ri va to‘laroq talqin etish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiyalar tushunchasi turlicha talqin qilinmoqda. Odatda, investitsiya deganda, kelgusida daromad olishni mo‘ljallab, hozirda muayyan iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish tushunilar edi.
Ushbu masala yuzasidan xorij olimlari, xususan, U.Sharp, G.Aleksander, D.Beyli, Lorens J.Gitman, Maykl D.Joik, V.G.Zolotogorov, V.V.Komarov va S.I.Abramovlarning ilmiy ishlarida investitsiyalar mohiyatini yori- tishga bag‘ishlangan fikr-mulohazalar bildirilgan.
Investitsiyalarga berilgan ta’riflar tahlilida investitsiyalarni ichki va tashqi investitsiyalarga ajratishning zarurligi asoslanadi. Fikrimizcha, bu
investitsiyalar mohiyatining muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Buning boisi shundaki, ichki va tashqi investitsiyalarni amalga oshirish jarayonlari o‘rtasida sezilarli farqlar mavjud. Masalan, tashqi investitsiyalarni amalga oshirishda valutalarni konvertatsiyalash, investitsiyadan olingan daromadni repatriatsiya qilish muammolari vujudga kelib, mazkur muammolar investitsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligiga salbiy ta’sir etadi.
venchur
bevosita
portfel
annuitet
|
|
sof (asosiy kapitalni ko‘paytiradigan)
eskirishni qoplaydigan
yalpi
|
|
mol-mulkka investitsiya
moliyaviy
nomoddiy
|
|
kapital
innovatsion
ijtimoiy
|
|
davlat investitsiyalari
korporativ investitsiyalar
xususiy investitsiyalar
xorijiy investitsiyalar
|
|
yangi loyihalarga
kengaytirishga, yangilashga
reinvestitsiyalar
|
chizma. Investitsiyalar tasnifi.
Demak, investitsiyalarning asosiy maqsadi pul oqimlarining joriy qiymatini saqlab qolish hamda ular natijalaridan kutiladigan bo‘lajak qiymatlarni kapitallashtirishdir.
Ular muayyan maqsadlarning kuchli va jamg‘arish funksiyalarini
ta’minlaydi. Investitsiyalarga xos bo‘lgan muhim belgi - bu ularning muayyan vaqt davomida joriy qiymatini saqlash maqsadlarida tanlangan aktivlarda band qilinishi, ularning kapitallashuvi va jamg‘arilishini ko‘paytirish hisoblanadi. Harakatsiz kapitaldan investitsiyalar aniq va noaniq bo‘lgan risklar, hisob-kitob, qabul qilingan investitsiyaviy qarorlar asosida muayyan aktivlarga bog‘lanishiga tayyorligi bilan farqlanadi. Bu belgilar investitsiyalarni kapitaldan ajratib turadi.
Shuningdek, investitsiyalar kreditlardan ham farq qiladi. Kreditlash- da kelishuv tashabbuskori odatda qarzdor hisoblanadi, investitsiyalashda esa tashabbuskor investor hisoblanadi. Kreditga foiz ko‘rinishidagi to‘lov xos bo‘lsa, investitsiyalarni dividend, foyda, foiz, daromad, moddiy ne’mat, ijtimoiy, ekologik va boshqa samaralar ko‘rinishidagi natijalar kutadi. Mazkur belgilar bo‘yicha investitsiya va kredit bir- biridan farqlanadi.
Investitsiyalar mazmuni ularning namoyon bo‘lish shakllari orqali, maqsadi esa ularning asosiy funksiyasi - jamg‘arish bilan aniqlanadi.
Investitsiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, risklar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani olishdan iborat bo‘ladi. Ana shu belgilarga ko‘ra investitsiyalar boshqa qo‘yilmalardan mazmunan farq qiladi. Bularning barchasi asosida kapitalning harakatlanishi jarayoni yotadi. Kapitalning esa harakat qilish jarayoniga jalb etilishi investitsmyalar mohiyatini aks ettiradi.
Demak, investitsiyalar aniq va noaniq, lekin ehtimol risklar ostida kapitalni muayyan jarayonlarga, muayyan vaqtga bog‘lash bo‘lib, uning hozirgi qiymatini saqlash, kapitallashtirish va jamg‘arish maqsadiga qaratiladi.
1. Ushbu fikrni eng muhim shaklda qisqacha qilib quyidagicha ifo- dalash mumkin – agar olinadigan daromadlarning umumiy summasi qilinadigan xarajatlarning umumiy summasidan ortiq bo‘ladigan bo‘lsa investitsion qarorlarning bir necha muqobil variantlaridan eng yuqori rentabelligini(samaradorligini) tanlash zarur. Albatta, shu qoidaga amal qilib investitsion qarorlar qabul qilinayotgan paytda yana quyidagi jihatlarga ham e’tibor berish kerak. Qoplash muddatini, risk darajasini, kutilayotgan inflyatsiya sur’atlarini va soliqqa tortish istiqbollarini hisobga olgan holda investitsiyalarning samaradorligini aniqlash, ya’ni mablag‘lar sarfini bundan yaxshiroq yoki foydaliroq yo‘lini topish.
|
