5
XALQ AMALIY SAN’ATI
Hozirgi amaliy-bezak san’ati ikki yo’nalishda rivojlanmoqda:
1.
Badiiy hunarmandchilik, bu yo’nalishga Buxorodagi
zardo’zlik buyumlari, Xivadagi gilamdo’zlik, Rishtondagi sopolsozlik
korxonalari faoliyatini kiritish mumkin.
2.
Xalq amaliy bezak san’ati. Bu yo’nalishda, asosan mustaqil
ravishda ish olib borayotgan usta hunarmandlar faoliyatini kiritish
mumkin.
Birinchi yo’nalisgа mansub bеzakli buyumlar ishlab chiqarish
korxonalarida ko’p
nusxada tayyorlansa, alohida usta hunarmandlar
faoliyatida esa buyumlar soni nihoyatda chegaralangan bo’ladi. Bu
ularning mahorati yuqori bo’lishligiga olib keladi. Bunday korxonalar
mebelsozlik
,
pichoqchilik, kashtachilik sohalarida ham bor.
Xalq amaliy bezaк san’ati har bir xalqda mavjud bo’lib, ular bir-
biridan yuqorida qayd qilinganidek, amaliy san’atning janrlari,
buyumlar tayyorlashda qo’llanadigan material, shakl, tuzilish, rang,
bezaк, o’lchovlar jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Xalq amaliy bezaк san’atining
yana bir muhim xarakterli
belgilaridan biri – ming yillar davomida xalq ustalari ijodida qo’llanib
kelingan badiiy an’analar hisoblanadi. Bu xususiyat ko’proq har bir
xalqning yashayotgan muhit, tabiat, iqlim sharoitlariga bog’liqdir.
Chunki amaliy san’at ustasi o’z asarini yaratayotganda, go’zallikni
tevarak-atrofdan, tabiatdan oladi. Masalan, o’zbek xalq ustalari o’z
ishlarida toychoq, qo’zichoq, tovus tasvirlarini, shimoliy o’lkalarning
ustalari bug’u, kiyik tasvirlarini ishlaydilar. Asar materialiga esa
o’zbek ustalari ganch, loy, mis kabilarni, shimoliy xalqlar yog’och va
hayvon
suyaklarini
ko’proq
qo’llaydilar.
Yuqorida
qayd
qilganimizdek, asar koloritiga iqlim ham ta’sir ko’rsatadi. Shimoliy
o’lkalar iqlimi sovuq bo’lgani uchun u yerdagi ustalar ko’proq sovuq
ranglarni, issiq iqlimli O’zbekiston
ustalari esa iliq ranglarni
ishlatadilar. Shunday qilib, har bir xalqning amaliy bezak san’atida
o’z an’analari shakllanadi.
Respublikamizda san’atning keng tarqalgan turlaridan biri – xalq
amaliy bezak san’atidir. Bu san’at asarlari hayotda ishlatiladigan
buyumlar – idish-tovoq, kiyim-kechak, uy jihozlari, o’yinchoqlar va
boshqa shu kabilarni o’z ichiga oladi.
6
Xalq amaliy bezaк san’ati asarlari odamlarning kundalik turmush
ehtiyojlarini
qondirish, tevarak-atrofga, bog’-rog’lar, uylarning tashqi
va ichki ko’rinishiga go’zallik kiritishga xizmat qiladi. Bu san’at
dastgoh san’atidan o’zining bevosita xalq ehtiyojlariga moslanganligi
bilan farq qiladi va inson hayotida ishlatiladigan buyumlarning
mazmuni bilan bog’lanadi. Amaliy bezak san’atida hayotdagi mavjud
narsalar (masalan, daraxtlar, gullar, qushlar, hayotiy lavhalar va h.k.)
aks etadi. Lekin ular mustaqil xususiyatga ega bo’lmasdan, ma’lum
bir buyum mazmuni va shakli bilan bog’lanib,
uni bezashga xizmat
qiladi. Amaliy san’at buyumlari birmuncha erkin – ijodkor tafakkuri
mahsuli sifatida yaratiladi va u tevarak-atrofga fayz kiritishga
qaratilgan bo’ladi. Masalan, jimjimador ustun, eshik, darvozalar,
devorlarning tashqi va ichki tomonlariga ishlanadigan rangli naqsh va
bo’rtma tasvirlarni bunga misol qilib ko’rsatish mumkin.
Аmaliy san’at juda qadim zamonda shakllangan bo’lib, xalq
hunarmandchiligi tarzida rivojlanib, san’atning
asrlar davomida rivoj
topgan va barhayot turi bo’lib kelgan.
O’zbek xalqining amaliy san’ati asarlarida ko’proq chamandek
ochilgan gulzorlar, bog’lar aks etadi. Chunki jazirama issiq sharoitda
qaqrab yotgan cho’llarni gulzorga aylantirish qadimdan o’zbek
xalqiga xos odat bo’lib kelgan. O’zbek xalq amaliy bezaк san’atida
yog’och o’ymakorligi, kulolchilik bilan bir qatorda, kashta, atlas,
beqasam va naqshlar berilgan har xil jihozlari dunyo xalqlari orasida
katta shuhrat qozongan.
Amaliy san’atning eng ko’p tarqalgan ommaviy turi kashtachilik
bo’lib, u qadimiy an’analarga ega. O’zbek kashtachiligi,
yuqorida
aytib o’tganimizdek, gulzor, bog’larni eslatadi. Shuning uchun ham
biz o’zbek kashtachiligida guldasta, majnuntol, quyosh, ba’zan daraxt
shoxchasiga qo’ngan qushchalar, hatto hayvon va odam tasvirlarini
ham uchratamiz.
O’zbekiston eng qadimiy madaniyat o’choqlari hisoblangan
Buxoro va Samarqand so’zanalari o’zining rangdorligi,
shakllarining
turli-tumanligi va nihoyatda nozik tikilishi bilan farqlanadi.
Shahrisabzlik ayollar tikkan kashtachilik buyumlari esa ko’proq
gilamni eslatadi. Dorpechlar o’zbek xonadonlarida uyning ichki
devorlarining yuqori qismiga aylanib ilib qo’yiladigan bezak sifatida
foydalaniladi. Ularning past qismi shokila-shokila bo’lib, osilib turgan
7
kokillari bo’ladi, dorpechlardagi bir shakl qayta takrorlanaveradi. Bu
esa gulli daraxt yoki guldasta qator qilib safga tizib qo’ygandek
manzarani beradi
O’zbek
kashtachiligida
do’ppi
alohida
o’rin
egallaydi.
Shahrisabzning gilam do’ppisi, Buxoroning zardo’ziy do’ppisi,
Namanganning chust, iroqi duxoba va boshqa do’ppilari O’rta Osiyo
xalqlari orasida keng tarqalgan. Do’ppi nusxalari ichida eng mashhuri
chust do’ppilaridir. Qora atlas yoki satin ustiga ipak bilan tikilgan
bodom gul (yoki qalampir), kizakka tushirilgan gullar do’ppiga
nafislik baxsh etadi.
Kashtachilik san’atida palak, so’zana, belbog’, dastro’mol,
sandalpech, kirpech, bo’g’macha va turli to’rvachalar ham nafis
bezatiladi.
O’zbek kashtachiligi an’analari hozirgi
kunda ham muvaffaqiyat
bilan rivojlanmoqda.
