96
hajmi
(ming
t)
Y
bel-
gisi
t
У
1 1 5 5 ,3 5 5 ,7 5 t
t
hajmi,
mln.
kv.m
Y
gisi
t
lar,
mln.kv.m
У
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
1385
1238
1163
1125
1140
1018
1019
-3
-2
-1
0
1
2
3
9
4
1
0
1
2
9
-4155
-2476
-1163
0
1140
2036
3057
1 1 5 5 ,3 - (-3 5 5 ,7 5 ) = 1 3 2 2 ,6
1266,8
1211,0
1155,3
1099,6
1043,8
988,0
-
486
445
425
311
307
355
-
-5
-3
-1
1
3
5
-
25
9
1
1
9
25
-
-2430
-1335
-425
311
921
1775
-
472,7
438,9
405,1
371,3
337,5
303,7
Jami
8087
0
28 -1561
8087,05
2329
0
70 -1183 2329,2
Qisqacha xulosalar
Statistikada dinamika tushunchasi vaqtda (zamonda) hodisalar rivojlanishi
ma`nosida qo`llanadi, bunday jarayonni tasvirlovchi ko`rsatkichlar
qatori esa
dinamika yoki vaqt qatorlari deb yuritiladi.
Kontseptsial ya`ni fan kategoriyalariga oidligi jihatidan ular taqsimot
qatorlarining bir turkumi (tipi) bo`lib, statistik to`plamni vaqt o`lchamlari
bo`yicha taqsimlash natijalarini ifodalaydi.
Dinamika qatorlari
variatsion qatorlar
bilan
ma`lum
darajada
umumiylikka ega va u shundan iboratki, variatsion
qator variantalari har xil
qiymatlar olib, bir-biridan farq qilgani kabi dinamika qator darajalari
(ko`rsatkichlari) ham miqdoran turlicha ifodalanib, bir-biridan farqlanadi.
Ammo bu yuzaki umumiylik bo`lib, qatorlarning tashqi qiyofasida namoyon
bo`ladi, xolos.
Ichki tabiati jihatidan esa dinamika qatorlari variatsion qatorlardan tubdan
farq qiladi va bu farq ko`rsatkichlarning vaqt bo`yicha o`zgarishlarini yuzaga
keltiruvchi asl sabablar butunlay boshqacha mohiyatga egaligida o`z
ifodasini
topadi.
Variatsion qator variantalari bir vaqtda turli joylarda, bir-biridan ajralib
mustaqil faoliyat yurituvchi sub`ektlar harakatlari natijasida sodir bo`lgan hodisa
va jarayonlarni tavsiflaydi. Demak, ular tub ma`noda erkin o`zgaruvchilar
hisoblanadi va normal taqsimot qonuniga bo`ysunadi.
Dinamika qatori ko`rsatkichlari esa bir makon chegarasida turli vaqt
sharoitlarida yuzaga chiqadigan hodisa va jarayonlarni tavsiflaydi. Bu holda
o`zgaruvchilar (qator darajalari) bir-biri bilan uzviy bog’lanishda
shakllanishi
uchun sharoit tug’iladi. SHu sababli ularni erkin o`zgaruvchilar deb hisoblash
uchun asos yo`q. Bu hol nafaqat qator ko`rsatkichlarini o`zaro bog’lanishda
shakllanishiga olib keladi, balki shu bilan bir qatorda ularda umumiy
tendentsiyalar, avtokorrelyatsiya va multikolleniearlik hodisalar tarkib topishiga
sabab bo`ladi. Bundan tashqari, ayrim davrlar sharoitida o`ziga xos xususiyat va
alomatlar kuzatilishi mumkinki,
ular bilan mavsumlar, davralar bo`yicha
97
ko`rsatkichlar o`zgarishi, qisqa muddatli boshqa shakldagi yo`nalishlar bo`lishi
ehtimolini tushuntirish mumkin bo`ladi.
Shunday qilib, variatsion qator variantalari orasidagi o`zgaruvchanlik
to`la ma`noda variatsiya hisoblansa, dinamika qatorlariga xos o`zgarishlarni
tebranuvchanlik deb nomlash asosliroq bo`ladi.
Dinamika qatorlarini tavsiflash maqsadida ularning umumiy turini
tendentsiya, qisqa vaqtli muntazam harakat, ya`ni lokal yo`nalish, mavsumiy va
siklik (davralik) tebranishlar, va nihoyat, tasodifiy unsurlardan tarkiblangan deb
qarash mumkin. Ularga mos ravishda tebranuvchanlik ham umumiy, lokal ya`ni
qisqa muddatli, mavsumiy, siklli va tasodifiy tebranuvchanliklarni o`z
ichiga
oladi.
Dinamika qatorlarini tahlil qilish, ularga xos tendentsiyalarni aniqlash
uchun turli o`rtacha va hosilaviy ko`rsatkichlar va trend tenglamalari xizmat
qiladi. Qisqa va o`rta meyonli tendentsiyalarni oydinlashtirish uchun siranchiq
o`rtacha darajalar hisoblash yoki trend tenglamalarini tuzish kifoyadir. Qator juft
darajalardan tuzilgan bo`lsa markazlashtirilgan usulda siranchiq o`rtachalarni
hisoblash kerak. Agarda bu o`rtacha n-juft
darajalar asosida hisoblansa, u n+1
darajalarga asosan hisoblangan xronologik o`rtachaga tengdir.
Asriy tendentsiyalarni aniqlash uchun ko`p karrali siranchiq o`rtachalar
usuli trend tenglamasi bilan birgalikda qo`llanilishi kerak. 3 yoki 5 ta
darajalardan bir necha martaba qayta-qaytadan siranchiq o`rtachalarni hisoblash
natijalari bir martaba ko`proq (tegishli tartibda 5 yoki 9) darajalardan tortilgan
siranchiq o`rtacha hisoblash bilan tengdir.
Siklik, ya`ni davriy tebranishlarni o`rganishda fure qatorlaridan
foydalanib turli tartibli garmonikalarni aniqlash samarali echimlar olish
imkonini beradi. Shu yo`l bilan sikl bosqichlarini oydinlashtirish,
o`rganilayotgan qatordagi davralar (tsikllar) soni va o`rtacha bir sikl davom etish
vaqtini aniqlash mumkin.
Odatda dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiya dam-badam uchrab turadi.
Ma`lumki, avtokorrelyatsiya – bu ketma-ket davrlarga tegishli ko`rsatkichlar
(qator darajalari) o`rtasidagi o`zaro bog’lanishdir. Avtokorrelyatsiyani o`lchash
va o`rganish ikki jihatdan zarurat hisoblanadi.
Avvalombor lagni baholash
uchun avtokorrelyatsion tahlil zarur. Ma`lumki, ko`p hollarda bir hodisa ro`y
bergandan
so`ng
uning
oqibati
biroz
kechikib
namoyon
bo`ladi.
Avtokorrelyatsion tahlil o`rtacha lag muddatini taqriban aniqlash imkonini
beradi.
Avtokorrelyatsion tahlil yana shuning uchun ham zarurki, uning
yordamida avtokorrelyatsiya ta`sirini bartaraf qilish yoki juda kuchsizlantirish
tadbirlari belgilanadi. O`rganilayotgan qatorlar orasidagi o`zaro bog’lanishlarni
korrelyatsion va regression tahlil usullari yordamida
baholash uchun ular
avtokorrelyatsiyadan xoli bo`lishi kerak. Aks holda qatorlar o`rtasidagi chiziqli
o`zaro nisbatlar bilan bir qatorda har bir dinamika qatori o`zining xususiy ichki
chiziqli o`zaro nisbatlariga ega bo`ladi va ular, o`z navbatida, qatorlar orasidagi
chiziqli
nisbatlarning
buzilishiga
sabab
bo`ladi.
SHuning
uchun
avtokorrelyatsiya ta`sirini yo`qotish yoki juda kuchsizlantirish maqsadida
98
regressiya tenglamasiga vaqt t qo`shimcha o`zgaruvchi (omil) sifatida kiritiladi
yoki ushbu tenglama qoldiqlar (darajalardan trend ayirmalari) asosida tuziladi.
Bu holda multikolleniearlik ham juda kuchsizlanadi.
