“Torganayzer”
Ushbu usul yordamida metodlarni qiyosiy tahlil qiling.
Tashkiliy guruh metodlari
Afzalliklari
Kamchiliklari
Empirik guruh metodlari
Afzalliklari
Kamchiliklari
Standartlashtirilgan metodlar
Afzalliklari
Kamchiliklari
Psixologiyada test deb, o‘rganilayotgan xususiyatning
rivojlanganlik darajasini, miqdoriy va
sifat ko‘rsatkichlarini birbiriga taqqoslash imkonini beruvchi standartlashtirilgan psixodiagnostik
metodikaga aytiladi. Metodikaning standartlashtirilishi tushunchasining ma'nosi shundan iboratki,
u voqea, hodisalard
an boshlab sinaluvchiga beriladigan ko‘rsatmalar, hisoblash usuli, olingan
natijalarni sharhlash bilan tugaydigan, butun jarayonning hammasi, hamma vaqt va har joyda bir
xil qo‘llanilishiga aytiladi.
Testlar yordamida olingan baholar, agar test to‘g‘ri qo‘llanilgan bo‘lsa, test qachon, qaerda,
qanday qilib va kim tomonidan qo‘llanilganidan qat'i nazar ularni birbiri bilan tenglashtirish,
Metodikalarnistandartlashtirishmezonlari
Matematikstatistikqayta
ishlanganlik
Ijtimoiypsixologikme`y
orlar
Tanlanmato’plamdagisinal
uvchilarningko’rsatkichlari
taqqoslash deb Yuritiladi. Har xil psixodiagnostik metodikalarda testlarning validlik, ishonchlilik,
aniqlik va bir xilli
k mezonlariga juda qat'iy talablar qo‘yiladi.
Testlarning ko‘plab turlari mavjud va ularni qo‘llanish asoslariga qarab bir necha guruhga
bo‘lish mumkin: test predmetligi bo‘yicha (sifati bo‘yicha, ya'ni aynan sifatni testlar yordamida
baholash); testlarda
topshiriqlardan foydalanishning alohida xususiyati; materiallar bo‘yicha
sinaluvchiga talablar; ob'ekt bo‘yicha baholash. Predmetligi bo‘yicha testlar intellektual shaxsiy
va shaxslararo testlarga bo‘linadi. Testlarda topshiriqlardan foydalanishning alohid
a xususiyati
bo‘yicha amaliy, obrazli va so‘zli testlar. Test materiallarining tavsifi bo‘yicha sinaluvchiga
talablar, blankali va apparaturali testlarga bo‘linadi. Ob'ekt bo‘yicha baholash –
protsessual testlar,
Yutuqqa erishish testi, holat va xususiyatlar testi.
Intellektual testlar shaxsning aqliy faoliyati rivojlanganlik darajasi va ularni alohida bilish
jarayonlarini (idrok, diqqat, xayol, xotira, nutq) baholashda qo‘llaniladi.
Shaxs testlari insonning barqaror individual xususiyatlari, xattiharakatlarini aniqlash, bunga:
temperament, xarakter, motivatsiya, emotsiya va qobiliyatlarni aniqlovchi testlar kiradi. Bundan
tashqari, shaxsni har tomonlama, shaxs holatini kompleks baholash alohida xususiyatining
rivojlanganlik darajasini baholash testlari ham mavjud. Bunga Kettell, MMPI va boshqa testlar
kiradi.
Xususiy testlar yordamida, shaxsning alohida belgilari, motivlar, emotsiyalar, masalan
xarakter aktsentuatsiyasi, xavotirlik, lokus nazorati, Yutuqqa erishish motivi, tajovuzkorlik va
boshqalar aniqlanadi.
Shaxslararo testlar har xil ijtimoiy guruhlarda odamlarning munosabati sifatida ijtimoiy-
p
sixologik o‘zo‘zini attestatsiya qilish testi.
Amaliy testlar o‘ziga topshiriq va shakllarni qamrab oladi, bunda sinaluvchi aniq predmet
materiallari ularni alm
ashtiruvchi materiallar bilan ko‘rgazmaliharakatli reja asosida amaliy ish
bajaradi.
Obrazli testlar obrazlar, surat, rasm, sxema va tasavvurlar bilan mashqlarni o‘zi ichiga oladi.
Verbal testlar so‘zli topshiriqlardan iborat, ular tushunchalarni aniqlash,
xulosa chiqarish,
har xil so‘zlarning ma'nosini anglash va taqqoslash hamda bu so‘zlar bilan har xil mantiqiy
operatsiyalarni bajarishni o‘z ichiga oladi.
Testlarda qo‘llaniladigan ko‘pgina topshiriqlar kompleks xarakterga ega va bu testlarda
amaliy, naza
riy, obrazli va verbal topshiriqlar mujassamlashgan. Bu odamning real hayotdagi ko‘p
vazifalari kompleks xarakterga ega ekanligi bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham, testlar, kishining
real hayotdagi Yutuqqa erishish imkoniyati va xulqini aytib berish uchu
n o‘tkaziladi.
Blankali testlar
–
sinaluvchida test materiallari sifatida har xil shakldagi blankalarda
foydalaniladi, masalan, rasmlar, sxemalar, jadvallar va savolnomalar.
Apparaturali testlar
–
bu shunday testlarki, unda test natijalarini qayta ishlash va ko‘rsatish
uchun har xil turdagi apparaturalar qo‘llaniladi, masalan, audio va videotexnika, elektron hisoblash
mashinalari.
Protsessual testlar yordamida qandaydir bir p
sixologik xulqiy jarayon o‘rganiladi va unga
aniq miqdoriy va sifatiy tahlil beriladi, masalan, materiallarni esda olib qolish jarayoniga,
individlarning guruhda shaxslararo hamkorlik jarayoni tahlilini misol sifatida keltirish mumkin.
Yutuqqa erishish testlari kishining qandaydir bir faoliyatida, bilish sohasining qandaydir bir
turida Yutug‘ini baholashda qo‘llaniladi, masalan, tafakkurning mantiqiyligi, diqqatning
barqarorligi, verbal tafakkurning rivojlanganlik darajasi.
Holatlar va xususiyatlar testlari shaxs psixologik sifatlarining barqarorligini diagnostika
qilish bilan bog‘liqdir, masalan, shaxs xislatlari, temperament xususiyati, qobiliyatlari va
boshqalar.
Proektiv testlar maxsus guruhga ajratiladi. Proektiv test kishining u yoki bu psixologik
si
fatini to‘g‘ridanto‘g‘ri emas, balki bavosita baholaydi. Bunday baholash kishining ko‘p ma'noli
ob'ektlarni qanday qabul qilishi va talqin qilishining analizi natijasida olinadi. Bunga: surat
sYujetining noaniqligi, shaklsiz dog‘lar, tugallanmagan jumlalar
va boshqalar kiradi. Bunday
ob'ektlarni tahlil qilish va baholashi kishi ongsiz ravishda o‘zo‘zining «proektsiyasini» ko‘rsatib
berishi deb Yuritiladi.
Bu guruh testlariga, Rorshax testi, Tematik Appertseptiv Test (TAT) va boshqalar kiradi.
Proektiv testlar sinaluvchining yashirin va anglanilmagan psixologik xususiyatlarini
psixodiagnostika qilish zarurati tug‘ilganda qo‘llaniladi.
Psixodiagnostik eksperiment metod sifatida kamdankam voqelikda, asosan, kishining zarur
psixologik sifatini boshqa usullar bil
an aniqlash va baholash imkoniyati bo‘lmaganda qo‘llaniladi.
Protsessual testlar, tadqiqotchini sinaluvchida kechayotgan psixik va xulqiy jarayonlarning
xususiyatlari qiziqtirganda qo‘llaniladi, Yutuqqa erishish testlari esa kishining qobiliyati,
ko‘nikma va malakalarini baholash vazifasini o‘taydi.
Intellekt testlaridan kishining intellektual taraqqiyotining umumiy ko‘rsatkichini aniqlash va
miqdoriy baholash zarurati tug‘ilganda foydalaniladi.
Psixodiagnostik metodlar singari testlarga ham qat'iy talablar
qo‘yiladi:
1. Testning ijtimoiymadaniy adaptatsiyasi.
Bu so‘zlar tuzilmasi, test topshiriqlari va test baholari hamda sinaluvchiga berilayotgan test
topshiriqlari ushbu jamiyat madaniyati milliy qadriyatlariga mos bo‘lishi zarur degan ma'noni
anglatadi. M
asalan, Evropada tuzilgan test boshqa bir mamlakatda birinchi marta qo‘llanilayotgan
bo‘lsa va bu mamlakatda intellekt strukturasi so‘zmantiqiy bo‘lmasa, balki obrazli amaliy
tafakkurli bo‘lsa, test albatta ijtimoiymadaniy moslashtirilgan bo‘lishi shart.
Agar test
moslashtirilmagan holda, ya'ni qanday bo‘lsa shundayligicha qo‘llanilsa, u holda biz juda past
natijalar olamiz va natijalar ushbu mamlakatda yashovchi kishilarning tafakkuri taraqqiyotining
ko‘rsatkichiga mos kelmaydi. Ba'zan buning aksi, ya'ni ushbu mamlakatda so‘zmantiq tafakkuri
asosiy rolga ega bo‘lsa
y
u, test topshiriqlari amaliy tafakkurga oid bo‘lsa, u holda biz aqliy
taraqqiyotning noadekvat ko‘rsatkichiga ega bo‘lamiz.
2. Test topshiriqlarining sodda tuzilganligi va bir ma'noliligi.
Ushbu
talabga binoan, testning so‘z va boshqa topshiriqlarida ya'ni, so‘z, rasmlar kishilar
tomonidan har xil idrok qilinishi va tushunilishi momentlari bo‘lmasligi kerak.
3. Test topshiriqlarini bajarishda vaqtning chegaralanganligi.
Bunda psixologik test topshiriqlarini bajarishda vaqt 1,52 soatdan oshmasligi lozim, chunki
kishi o‘zining ish qobiliyatini Yuqori saviyada uzoq muddat ushlab turishi juda mushkuldir.
4. Ushbu test uchun me'yorlarning mavjudligi.
Test me'yorlari deb, ushbu test reprezentativliginin
g o‘rtacha ko‘rsatkichi tushuniladi, ya'ni
ko‘p odamlardan to‘plab olingan ko‘rsatkichlarning o‘rtacha ko‘rsatkichi bilan individning
ko‘rsatkichi taqqoslanib, uning psixologik taraqqiyoti baholanadi. Test me'yorlari asosan,
sinaluvchilarning yoshi, jinsini aniq bilgan holda, katta tanlama guruhidan olingan test
natijalarining o‘rtacha bahosi va keyinchalik ularning yoshi, jinsi va bir qancha relevant
ko‘rsatkichlarini differentsiyalash bilan aniqlanadi.
Test me'yorlari
–
bu kishilar taraqqiyotining o‘rtacha ko‘rsatkichi. Har qanday me'yor,
o‘lchov ham vaqti bilan o‘zgarib turadi, chunki ishlar davomida kishilarning ham psixologik
taraqqiyotida o‘zgarishlar bo‘ladi, masalan, XX asrning birinchi choragida kishilarning
intellektual taraqqiyotiga qo‘yilgan me'yorlar, shu asrning oxirgi choragida qo‘yilgan me'yorlarga
to‘g‘ri kelmaydi chunki ushbu yillar mobaynida kishilarning aqliy taraqqiyot ko‘rsatkichlari ancha
Yuqorilagan.
Bundan tashqari, empirik qoidalar mavjud bo‘lib, unga ko‘ra kamida har besh yilda test
me'yorlari qayta ko‘rib chiqilishi shart, asosan bu intellektual testlarga taalluqlidir.
Test me'yorlariga qo‘yilgan talablardan tashqari, test o‘tkazishni, natijalarni qayta ishlash va
tahlil qilishning qat'iy qoidalari mavjud. Bular quyidagilardir:
U y
oki bu testni qo‘llash uchun psixolog test bilan tanishib chiqib, o‘zida boshqa bir kishida
sinab ko‘rishi kerak. Bu testni o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan xatoliklarning oldini olish imkonini
beradi.
Sinaluvchi test topshiriqlarini bajarishidan oldin va
ko‘rsatmalarni yaxshi tushunib olishi
uchun oldindan tayyorgarlik ko‘rib qo‘yish.Test o‘tkazish vaqtida, sinaluvchilar mustaqil ishlashi,
birbiriga halaqit bermasligini va ta'sir o‘tkazmasligini nazorat qilib turish, chunki bu test
natijalarini o‘zgartirib
Yuborishi mumkin.Har bir test natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish
uchun asoslangan va aniq ishlangan matematikstatistik usullarni oldindan tayyorlab qo‘yish.
Biz test turlari va uning me'yorlariga qo‘yilgan talablarni o‘rganib chiqdik, endi test
m
e'yorlarining reprezentativligi, validligi, ishonchliligiga to‘xtalib o‘tsak.
Test tuzilishining asosiy statistik printsiplari 1980yillarda V.S.Avanesov, A.Anastazi,
V.K.Gayda, V.P.Zaxarovlarning adabiyotlarida to‘liq yoritib o‘tilgan. Ammo ko‘rsatib o‘til
gan
adabiyotlarda psixometrik testlarning asosiy muammosi, test me'yorlari to‘liq yoritib berilmagan.
Bu birinchi navbatda amerikalik testolog A.Anastazining ishlariga taalluqlidir. Anastazining
yaratgan qo‘llanmasi, g‘arb testologlari tomonidan ikkita aso
siy printsipi zaruriy tanqidiy
muhokamalarga ega bo‘lmaydi, bular diagnostik me'yoriy sifat tarzida statistik me'yorlarning
qo‘llanilish muammolari va normal modellarga hamma empirik ma'lumotlarning taqsimlanishi
haqidagi ma'lumotlar muammosi.
Endi biz differentsial asosiy tushunchalar tizimi tuzilishining qisqacha kontekstini analiz
qilib o‘tamiz:
1. Test shkalalarining statistik tabiati. Psixodiagnostikada tipik o‘lchov testi –
bu qisqa
topshiriqlarning punktlarning ketmaketligi, sinaluvchi tomonidan topshiriqlar bajarilishi
natijasida ularning bir xil miqdoriy tahlil qilinishi demakdir. Masalan, alohida topshiriqlardan
tuzilgan intellektual testlarning interpretatsiya qilinishi: «echimi to‘g‘ri», «echimi noto‘g‘ri»,
«javob yo‘q» (vaqt etishmasligi sababli topshiriqni o‘tkazib Yuborilishi), shaxsiy
savolnomalarning tahlil qilinishi: sinaluvchi tomonidan ta'kidlanishi lozim bo‘lgan javoblar
berilishi: «tasdiqlashi», «inkor qilinishi» («rozi emasman», «yo‘q»).
Umumiy ballar kalit orqali hisoblab chiqiladi
, kalit har bir punkt bo‘yicha sonlar bilan
ifodalanadi. Masalan, topshiriqning to‘g‘ri echimiga –
«+1», noto‘g‘ri o‘tkazib Yuborilganiga –
«0». Bunda ballar to‘g‘ri javoblarning miqdorini ko‘rsatib beradi.
2. Psixometrikada o‘lchov muammolari va test p
unktlarining xususiyatlari.
O‘lchov ko‘rsatkichi «etalon» hisoblanadi. Etalon bu –
o‘lchanayotgan xususiyatga berilgan
kattalikni bir maromda saqlab turuvchi fizik ob'ektdir, differentsial psixometrikada bunday fizik
etalonlar mavjud emas. Psixometrikada e
talon rolini testlarning o‘zi bajaradi, buni shunday
tushunish kerakki, topshiriqning murakkabligi kishi qobiliyatiga to‘g‘ri proportsional kattalik deb
qarash mumkin. Ya'ni, topshiriq qancha murakkab bo‘lsa, uning echimini topish uchun kishi
qobiliyatinin
g darajasi shuncha Yuqori bo‘lishi kerak. Test punktlarining kuchi va murakkabligini
test o‘tkazish yordamidagina aniqlash mumkin. Murakkablikni aniqlash «foizli o‘lchov» bilan
belgilanadi, test topshiriqlariga «to‘g‘ri» javob bergan sinaluvchilar foiz bil
an aniqlanadi, ya'ni
«foiz» qancha kichik bo‘lsa, murakkablik shuncha Yuqori bo‘ladi.
Test punktlarining xususiyatini test ballarining taqsimlanishi ko‘rsatib beradi. Agar test
ballarining taqsimlanishi egriligi o‘ng tomonli assimetriyaga ega bo‘lsa, unda
test murakkab
topshiriqlardan tuzilgan, agar egrilik chap tomonli assimmetriyaga ega bo‘lsa, u holda test
topshiriqlari sodda tuzilgan hisoblanadi va quyidagi ko‘rinishga ega:
Test
–
shaxsning aqliy taraqqiyotini, qobiliyatini, irodaviy sifatlarini va boshqa psixik
xususiyatlarini tekshirishda qo‘llaniladigan qisqa standart masalalar.
Testlashtirish
–
psixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, standartlashtirilgan savol va
topshiriqlar yordamida individual farqlarni o‘rganish, alohida shkalalar bilan o‘lchash.
Etuklik testlari psixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, konkret bilim, m
alaka va
ko‘nikmalarning o‘zlashtirish darajasini aniqlab beradi. Etuklik testi 3ga bo‘linadi: harakat testlari,
og‘zaki va yozma testlar. Harakat testlari mexanizmlar, materiallar asboblar bilan ishlash
layoqatini aniqlab beradi.
Intellektual testlar
–
ps
ixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, individning aqliy taraqqiyoti
darajasini aniqlab beradi.
Proektiv test motivatsiyaning anglanilmagan yoki to‘liq anglanilmagan shakllarini
o‘rganishga qaratilgan va bu jihati bilan inson psixikasining tobora intim s
ohasiga kirishning
yagona psixologik metodidir.
«Proektiv» atamasi ilk bor Lourens Fenk tomonidan 1939 yilda qo‘llangan. Shuningdek, u
shaxsni tadqiq etishning proektiv metodlari tasnifini ham keltiradi:
Strukturalash metodlari (Rorshaxning siyoh dog‘lari
testi, bulutlar testi, uch o‘lchamli
proektsiya testi).
Konstruktsiyalash metodikalari (MAR, olam testi).
Sharhlash metodikalari (SATO, TAT, Rene Jil testi).
To‘ldirish metodikalari (tugallanmagan gaplar, hikoyalar, One assotsiativ testi).
Katapsis metodi
kalari (psixogramma, proektiv o‘yin).
Ekspressiyani o‘rganish metodikalari (dastxat, muloqot tahlili).
Ijod mahsulini o‘rganish metodikalari (rasmli testlar, yozma ishlar va hokazo).
Bunday metodikalarning asosiy xususiyati material aniqmasligi, xayrixohlik muhiti va
qadriyatli fikrlar mavjud emasligidir. Ular, avvalo, shaxsning munosabatlar sohasini aks ettiradi
va maktab nevrozi uchun xos bo‘lgan maxsus reaktsiyalarni aniqlash imkonini beradi.
Mazkur ishlar o‘quvchilarni maktab, kollej va litseylarda o‘q
ish jarayonida
psixologikpedagogik jihatdan chuqurroq o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning individual
xususiyatlarini, ta'lim va tarbiyadagi nuqsonlar sabablarini yoritishga yo‘naltirilgan.
Psixodiagnostika ishlari guruhda yakka holda o‘tkaziladi.
Bu asosda amaliy psixologlar quyidagi
vazifalarni bajaradi:
Ongli maqsadi mavjud bolalar, umumta'lim maktablari va akademik litsey hamda kasbhunar
kolleji o‘quvchilari, oliy o‘quv Yurti talabalarining yosh davri taraqqiyoti mezonlariga
muvofiqligini psi
xologik tekshiruvdan o‘tkazadi. Ularning kamolot darajasini belgilaydi.
O‘quvchilarning kasbiy yaroqliligini diagnostika qiladi. Ularning hissiyotlari, irodaviy sifatlari,
o‘zo‘zini boshqarish imkoniyati, intellektual darajasini tekshiradi.
| 