8-
MAVZU: BАХT PSIХОLОGIK MUАMMО
REJA:
1.
Bахt psiхоlоgik muаmmо sifаtidа. Bахt to`g’risidа nаzаriyalаr. Bахtning nisbiy mоhiyati.
Bахt tushunshаsining etnik, gеndеr vа yosh хususiyatlаri. Uning diаgnоstikаsi vа dinаmikаsini
o`rgаnish.
2.
Sun’iy miya vа uning psiхоlоgik tаlqini. Intuitsiya, insаyt muаmmоlаrining ijоdiyotdаgi
аhаmiyati. Idrоk mаydоni nаzаriyasi vа аqliy fаоliyat mаhsulаsi munоsаbаti. Miya vа sun’iy miya
uzviyligi, uzluksizligi mаsаlаlаri tаlqini.
3.
Оmаd vа оmаdsizlik muаmmоsining psiхоlоgik tаlqini. Muvаffаqiyat vа
muvаffаqiyatsizlik. Оnglilik vа оngsizlik, оngоstlilik. Tа’sirlаnish vа tа’sirgа bеrilish: tаsоdifiy,
оmmаviy, rеklаmа, nufuz. Ishоntirishning sаmаrаli jаbhаlаri: mаqsаdgа yo`nаlgаnlik, оb’еktning
аniqligi, ахbоrоtlаrning nоtаnqidiy idrоk qilish, хulq
-
аtvоr ijrоsining yaqqоlligi.
Baxt muammosiga oid izlani
shlar o‘z
ining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti
ga ega bo‘l
ib, ularda
ilmiylikka qaraganda,badiiylik ustuvorlik qilar edi. Badiiy xotirotlar majmuasi qadimgi nodir,
noyob qo‘lyozmalar, og‘zak
i nutq namunasi
da o‘z
ifodasini
topgan. Ular o‘zlar
ining salohiyati,
mukammalligi bilan insoniyat uchun xulq-atvor qoidalari sifatida odamlarning turli-tuman
nuqsonlardan asrash, ko‘ng
il qolish (sovish) his-
tuyg‘ularn
ing xalokatli holatlarning oldini olishda
beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Qadimgi dunyo allomalari, mutafakkirlari aksariyat hollarda baxt tushunchasini insonni
ma’nav
iy va tabiiy jihatdan qoniqish holati sifatida tushunganlar. Ularning mulohazalarida mazkur
holatga erishishning ani
q yo‘llar
ini belgilash jarayonida birlik, umumiyli
k mavjud bo‘lsa
-da, lekin
nima bilan qoniqtirish va nimani qoniqtiri
sh bo‘y
i
cha o‘xshashl
iklar bor.
Baxt muammosi insonshunoslik fanlarining predmetiga kirganligi tufayli turlicha
yondashuvlar yordami bilan tushuntirishga va unga erishish vositalarini ishlab chiqishga harakat
qilingan. Insonshunoslik fanlari tarixida baxt muammosini
o‘rgan
ishning asketik (yunoncha
“asket” –“harakatga kelt
iruvchi
” degan ma’no anglatad
i, his-
tuyg‘u, mayl va havasn
i paymol
qiluvchi tamoyilga asoslanadi) va idonik (ichki rohatlanish, tana lazzati
) o‘zaro b
ir-biriga zid
nazariyalar vujudga kelgan. Asketi
k yo‘nal
ishning vakillari inson tanasiga, uning xohishlariga
nisbatan loqayd va mensimay
munosabatda bo‘l
ishlikni dalillashga urinadi
lar (qon, balg‘am,
buyrak, ko‘z yosh
i, ilik kabilardan iborat isqirt tanada xohish ijobatidan rohatlani
sh to‘g‘r
isida gap
bo‘l
ishi mumkin emas). Ularning fikricha, xastali
k, ochko‘zl
i
k, g‘azab, hasad, judol
ik va
hokazolarga limmo-lim tanada rohatlani
sh bo‘l
ishi mumkin emasdir. Baxt muammosi
ga “
idoni
k”
yondashuv qadimgi hind falsafa maktabi
ga xos bo‘l
ib, italiyalik gumanist faylasuf Lorando Vallo
uning yaqqol vakilidir. Olimning fikricha, hayotning yuksak qadriyati- bu orombaxsh
qo‘zg‘atuvch
i
ta’s
iridan tananing rohatlanishini sezishdir. Muallif mulohazalari
ga ko‘ra, baxtn
ing
atributlari-
bu dang‘
illama uy, kiyimning serobligi, jamiyki narsalarning muhayyoligi
va go‘zal
ayollardir.
Eramizdan avvalgi VI asrda shu soha talqiniga oid uchinchi
yo‘nal
ish vujudga kelgan va u
“olt
i
n o‘rtal
i
k” degan nom b
ilan yuritiladi. Shu davr yirik allomasi Lyas Izining yozishicha,
me’yorn
i bilgan odamda omadsizlik, muvaffaqiyatsizli
k bo‘lmayd
i
. “Olt
i
n o‘rtal
i
k”n
ing ikkinchi
vakili Konfutsiydir. Aristotel davridan boshlab antik dunyo falsafasi
da mazkur yo‘nal
ish
ustuvorlikka erishadi.
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqich vakili I.Kant mulohazasicha, azob
tuyg‘us
ining ildizi qurigani
yo‘q, tab
iat uni inson faoliyatining stimuli sifatida yaratdi. Uning
talqinicha, hamisha yaxshili
kka yo‘nalgan,turmushdan shodl
i
k tuyg‘us
i harakatsiz xotirjamlik
belgisidir. Bunday holat insonning turmushdagi aqliy harakati bilan mutanosi
b, go‘yo t
irik
organizmda yurak faoliyati
to‘xtaganga o‘xshayd
i, agar uning ketidan yangi turtki
, qo‘zg‘ovch
i
vujudga kelmasa, u holda o‘l
im sodi
r bo‘lad
i.
Sotsial psixologiya fanining tasdiqlashicha, baxt bu alohida individning hissiy holati, yuksak
darajadagi kishilik jamiyatining guruhlarida uzluksiz ravi
shda farog‘at tuyg‘us
i hukm sursa-da,
leki
n ko‘pch
ili
k ro‘y
-rost uni
o‘z
ida aks ettira olmaydi.
Psixolog I.Argayl mulohazasicha, baxt bu: a) umuman, turmushdan qoniqish kechinmasi,
inson tomoni
dan o‘tm
ishi va hozirning umumreflektor bahosi; b) ijobiy his-
tuyg‘ularn
ing
chastotasi va jadalligi (intensivligi)dir.
Falsafada baxt aksariyat hollarda ideal sifatida qaraladi. XX asrda falsafa psixologiyalashib
borishi natijasida insonning kechinmalari, uning ruhiy dunyosi
ko‘proq h
isobga olinmoqda. Baxt
ideal sifatida insonning turmushidan doi
mo, to‘l
iq qoniqish hissi
day namoyon bo‘lad
i, agar sharoit
vujudga kelsa, unda imkoni
yatlar ro‘yobga ch
iqishi, maqsadga erishuv istagi aks etadi.
Shuning uchun individual-psixologik baxt borliqdan va turmushdan qoniqish kechinmalari
sifati
da namoyon bo‘lad
i. Baxtni
ng ob’yekt
i
v va sub’yekt
iv fenomenida (noyob jihatida) ikki xil
shartlanganlik bilan tavsiflanadi: a) inson turmush sharoitlari, ruhiy holatlari bi
lan bog‘l
iqligi
ob’yekt
iv borliq taqozosi; b) inson ruhiyati, hayotining idrok qilishi, unga munosabati, ularni
ma’nav
iy qabul eti
shga aloqador sub’yekt
iv kechinmalar majmuasi ekanligi.
Xorij sotsial psixologiyasida baxt muammosi turmushdan qoniqi
sh ma’nos
ida tadqiqotchilar
diqqatini
o‘z
iga jalb qiladi. Amerikalik psixolog, bixeviorizmning asoschilaridan biri J. Uotson
tomonidan XX asrning boshlarida baxt manbalarini ani
qlashga mo‘ljallangan anketa so‘rovnomas
i
o‘tkaz
ilgan. XX asrning 40-yillarida Uotsonning safdoshi va izdoshi E. Torndayk turmushdan,
yashashdan qoniqish omillarini tartibga keltirgan va ularni
“yaxsh
i turmush sharoitlari
” deb
nomlagan.
Ma’lumk
i, odamzod qay darajada baxtga erishishi mumkin degan masala barchani qiziqtirib
kelgan. Ayri
m odamlar o‘z baxtlar
ini qoniqish hissida, xotirjamli
kda, o‘z
ining foydaliligini
sezishda, moddi
y ta’m
inlanganli
kda ko‘rad
ilar, boshqalari
esa ko‘ng
il xushlashda, rohatlanishda,
vaqtni
xush o‘tkaz
ishda deb tushunadilar. Sotsial-psixologik tadqiqotlarida baxt va farovonlik
(boyli
k, mo‘l
-
ko‘lch
ilik) tarkiblarini aniqlash yotganligi tufayli
o‘zaro b
ir-biri
ga bog‘l
iq
bo‘lmagan emots
ional (his-
tuyg‘ular) va kogn
itiv (bilishga oi
d) yo‘nal
ishlar yotadi. Izlanishlarda
qoniqishning umumiy omillari topilgan va ular quyidagi tarkiblarga ajratilgan: yaqqol holatlardan,
vaziyatlardan qoniqish (i
shdan, sog‘l
iqdan, qadr-qi
ymatdan, turmush yo‘ldosh
idan va hokazolar).
Baxt ruhiy va jismoniy salomatlik singari individning muayyan ijtimoiy aloqalari
ko‘pay
ishi
tufayli
ko‘lam
ini kengaytiradi. Ijtimoiy hislarning kamayishi
va stress (zo‘r
iqish) vaziyatlarning
paydo bo‘l
ishi sababli depressiya (ruhiy majruhlik) holati vujudga keladi.
Qoniqi
sh to‘g‘r
isidagi psixologik mulohazalar nisbiy xususiyatga ega, chunki
ko‘p
incha ular
insonning hozirgi turmush vaziyatlarini
o‘tm
ish davrlari bilan taqqoslash natijalari
ga bog‘l
iq,
odatda, shaxsning farovonlik haqidagi tasavvurlari bi
lan uyg‘unlash
ib ketadi
. Do‘st va o‘rtoqlar
i,
qarindosh-
urug‘lar
i behi
sob odamlar o‘zlar
ini baxtiyor his etadi
lar. Do‘stl
ik baxtning shartlangan
ustuvor kalitidan biri hisoblanadi. Aksari
yat hollarda do‘stl
i
k o‘sm
irlikdan tortib to turmush
qurgunga qadar yoshlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Ni
ma uchun odamlarga do‘stlar kerak degan savol tug‘
ilishi tabiiy. Birinchidan, moddiy
yordam, qo‘sh
imcha axborot oli
sh, hatto do‘stlar ularn
i
kam darajada ta’m
i
nlashga ega bo‘lsalar
ham. Ikkinchidan, maslahat tarzidagi ijtimoiy himoya, hamdardlik, ishonchli muloqot (muomala),
borliqqa nisbatan qarashlardagi umumiylik. Uchinchidan, qiziqishlar birligi, hamkorlikdagi
mashg‘ulotlar, o‘y
inlar umumiyligi mavjudligi uchun va hokazo.
Ish joyidagi
o‘zaro munosabatlar
inson uchun muhim ahamiyatga ega. Ishdan qoniqish-
umumiy qoniqishning asosiy manbalaridan biridi
r: o‘z navbat
ida uning negizida ishxonadagi
shaxslararo munosabat yotadi. Chunki rahbar faoliyatini
ng ma’lum uslub
ida xodi
mlar o‘zlar
ini
yaxshi his etadilar, binobari
n, “ular b
ilan hisoblashi
sh”, “muammolar yuzas
idan qaror qabul
qilishdagi qatnashuvchi
e’t
iborga olinishi
”, ayn
iqsa, ijobiy sermahsul
ta’s
ir qiladi. Turmush
tashvishlarini hal qilishda amaliy va kundalik qoniqish sifatida rahbarlar yuksak ahamiyat kasb
etuvchi manba tarzi
da namoyon bo‘lad
i, chunki
hamkasb o‘rtoqlar
iga nisbatan amaldorlar moddiy
mukofotni oshirish imkoniyatiga egadirlar.
Bu o`rinda ayollar bilan erkaklar o`rtasida farqlar yuzaga keladi vabu holat mana bunday
ko`rinishga ega: erkaklar ayollarga nisbatan yuqori lavozimlarda o`zlarini baxtiyorroq, baxtliroq
his etadilar,uncha katta bo`lmagan guruh ichida tenglik hukm surishni
ustun ko‘r
ishadi.
Ishxonadagi
“o‘zaro munosabatdan qon
iqish, bizni
ngcha, ma’lum darajada kasb
iy xususiyatlarga
ega, bu narsa hamkorlik faoliyatida muammolarni yechish, qarorga kelish daqiqalari majmuasidan
tashkil topadi. Yaxshi, barqaror kayfiyat evaziga ham bevosita, ham bilvosita ish yuzasidan
aloqaga kirishiladi.
Puxta ijtimoiy aloqalar baxt bilan uzvi
y bog‘l
iq ravishda kechadi. Shaxslararo aloqalar
qanday qili
b baxtga ta’s
ir etishi mumkin degan savolga javob berish oson emas. Jahon
psixologlarining tajribalari
ga ko‘ra,
ijtimoiy muloqotlar miqdorining ortishi
baxt ko‘lam
ini
kengaytiradi, shu bilan bi
r davrda o‘zaro munosabatlarn
ing kamayishi baxtsizlikni keltirib
chiqaradi. Psixologik tadqiqotlarda ijtimoiy quvvatlanishning umumi
y ta’s
irini tahlil qilish (oila,
do‘stlar va boshqa k
ishi
lar ta’s
iri majmuasi) natijasida mana bunday omi
l yaqqol ko‘zga
tashlangan: shunchaki manbalar mavjudligiga qaraganda, ularning intensivligi (jadalligi) katta
ahamiyatga molik. Oilavi
y turmushda o‘ta aham
iyatli
roq ta’s
ir manbai
–
bu er yoki xotin, balkim
oilaning bi
ror a’zos
i muhi
m rol o‘ynash
idi
r. Har qanday ko‘r
inishdagi aloqalar, munosabatlar
stressning kamayishi
ga ta’s
ir etadi
. Ma’lumotlarn
i
ng ko‘rsat
ishicha, eng kam stressga va
depressiyaga uchraydigan ayollarning aksariyati oilali, ishli va farzandlidirlar.
Oilaviy turmushdagi
o‘zaro munosabatlar: turmush yo‘ldosh
i
ga ega bo‘lgan ayollar hayot
iy
vazi
yatlarda ko‘pg
ina stress holatlarni boshidan kechirganligiga qaramay, ular depressiya holatiga
kamroq beriluvchanligi aniqlandi. Chunki
ular o‘z muammolar
ini muhokama qilishda turmush
o‘rtog‘
I yordamiga tayanadi
lar, o‘zaro f
ikr almashadilar. Amerikalik psixologlarning fikricha,
ishxonadagi xodimlar tomonidan insonni
quvvatlash o‘ta ta’s
irchandir, rahbarning, oilaning,
do‘stlarn
i
ng qo‘llash
i alohida ahamiyat kasb etib depressiyaga etaklovchi stressning kamayishiga
olib keladi.
Rahbar muammoni hal qili
shda o‘z hukm
i
ga ega, agar u yaqqol ta’s
i
rchan bo‘lsa, yordam
manbai sifatida xizmat qiladi va stress darajasini pasaytiradi. Ishxonadagi hamkasblari uni
jamoaviy quvvatlay oladi
lar. Ba’zan hamkasblar
i rahbar bilan xodimlar qaroriga qarama-qarshi
tarzda hamkorlik ishtirokchisi sifatida stressning manbai rolini ham bajaradilar ( nizoli vaziyatlar,
raqobat, raqiblik va hokazo).
Ishdan qoniqish baxtli damlarni keltirish mumkin. Jahon psixologlari va bizning shaxsiy
kuzatishimizcha, ishdan qoniqish nikoh, oiladan qoniqishga qaraganda, umumiy qoniqish
ko‘rsatk
ichiga kichik hi
ssa qo‘shad
i, xolos. Baxtning eng qimmatli manbalaridan biri
–
oilaviy
baxtdir, baxtsizlik esa ishdan qoniqmaslik. Ishdan qoniqish bir qator omillar, alomatlardan tashkil
topadi, unda eng muhimi
–
bu mehnatdan bevosita lazzatlanish (lot. praksik) hislar majmuasi
hisoblanadi
. Mehnat o‘z
ining mustaqilligi, rang- barangligi bilan alohida tavsiflansa, i
nson o‘z
ishining turmushi
ga ta’s
irini seza olsa yoki
o‘z mehnat
ini boshqa odamlar tomonidan tan olinishini
his qila bilsa, mazkur hissiyot yuksak baholanishi mumkin. Ishdan qoniqish jismoniy va ruhiy
salomatlikka, shuningdek, umumiy hayotdan qoniqi
shga ham ta’s
i
r o‘tkazad
i. Odamlar ishdan
qoniqsalar, ish kuchlari
ko‘r
imsizligi kamayadi, ishga kelmay qolish keskin kamayadi, ish esa
sifatli bajariladi.
Ayollar o‘rtas
idagi ishdan qoniqish muammosi alohida talqin va tahlil qilishga loyiq. Chunki
ayollar erkaklarga qaraganda, i
sh o‘rn
ini
yo‘qotganl
iklarini unchalik izti
rob tuyg‘us
i bilan qabul
qilmaydilar. Istisno tariqasida oilani
ng yolg‘
iz boquvchisi
bo‘lgan
-da, bu
holat og‘
ir kechishi
kuzatiladi. Ular erkaklarga qaraganda, sabr-bardosh bilan i
sh yo‘qotganl
igini boshdan
kechiradilar, aksariyat hollarda unga loqaytlik bi
lan munosabatda bo‘lad
ilar.
Ko‘pch
ilik odamlar uchun ishsizli
k go‘yok
i baxtsizlik keltiradi, xuddi shu bois insonda
kayfiyat yomonlashadi, ruhiy holati buziladi. Bularning barchasi depressiyaga olib keladi, ayrim
hollarda esa o‘z
ini
o‘z
i
o‘ld
irishgacha borib etishi mumkin. Sotsial psixologiyada ishsizlik
omadsizlik sifatida talqin qilinadi. Shuni
ng uchun bo‘sh vaqtn
i maroqli
o‘tkaz
ish baxtga ulanib
ketadi. Bu qisqa davr insonlar nimalarni xohlashadi va qaysi narsalar ularni baxtli qila olishi
mumkin degan muammoga javob topishga i
mkon tug‘d
iradi. Inson faqat uyqu va ish bilan
cheklanishi mumkinmi yoki
u o‘z hayot
i
dan do‘stlar b
ilan muloqot, sport bi
lan shug‘ullan
ishni
mutlaqo chiqarib yuborishi kerakmi
degan savol tug‘
ilishi tabiiy.
O‘zga odamlar b
ilan muomalaga kirishi
sh va unda o‘z
individualligini namoyon qilishdan
olingan qoniqish bevosita mazkur faoliyatda shaxs yuksak yutuqqa erishgan darajasi
ga bog‘l
iq.
Bu holat qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi, nati
jada shaxs o‘s
ishining modelini
yaratish ishti
yog‘
I vujudga keladi. Bu narsa psixolog Maslouning mativatsiya nazariyasining asosi
hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, zarur ehtiyojlarning, hatto ijtimoiylarni qondirilishi
jarayoni
da o‘s
i
shga va o‘z
ini
o‘z
i faollashtirishga kuchsiz motivatsi
ya ta’s
ir qila boshlaydi.
O‘tkaz
i
lgan bo‘sh vaqt mot
ivatsiyasi tadqiqotida ijtimoiy motivatsiya bilan bir qatorda
muhim tarkib tariqasida relaksatsiya ham aniqlangan. Organizmni
bo‘shasht
irish va hordiq
chiqari
sh mehnat ta’t
ilini
o‘tkaz
ish usulini tanlash bilan tavsiflanadi.
Ishdan holi vaqtning qoniqish manbai sifatidagi roli shu bilan izohlanadiki, u ichki
motivatsiya bi
lan bog‘l
iq faoliyat uchun tanlov imkoniyatini yaratadi, muloqotdan qoniqish
olishga yordamlashadi, dam olishga sharoit vujudga keltiradi.
Boylik, pul sinfiy xususiyatga ega va baxt bilan uzvi
y bog‘lan
ib ketadi. AQSh
tadqiqotchilarida baxt va xotirjamli
k dastavval daromad, ma’lumot va kasb
- kor bi
lan bog‘l
iq olib
qaralgan bo‘lsa, xudd
i shu masalaga Britaniya psixologlari esa ijtimoiy kelib chiqishga asosiy omil
sifatida yondashadilar, daromad yordami bilan tuzatishlar kiritiladi, aslida esa uning negizi kasb-
korga bog‘l
iqdir.
Ma’lumotlarn
ing tasdiqlashicha, pulning mavjudligi diskomfort keskinlik pasayishiga
yordam beradi, shuni
ngdek, bo‘sh vaqtn
i
xush o‘tkaz
ishning mazkur omiliga murojaat qilish
evaziga kayfi
yat ko‘tar
iladi. Kam daromad odamlarga qaraganda, serdaromadlilar qariyb
sezilarsiz darajada qoniqish hissi
ga ega bo‘lganlar, xolos.
Natijalarni umumlashtirish shuni
ko‘rsatad
iki, pul insonlarni
tub ma’noda baxtl
i qila
olmaydi
, ya’n
i u hech qachon qoniqish darajasini
ko‘tar
ishning asosiy omili
bo‘l
ib hisoblanmaydi.
Aksariyat hollarda badavlat kishilargina pulga manba sifatida butun fikri va zikrini qaratish
xususiyatiga egadirlar. Ularga berilgan savollarga bergan javoblari ushbu fikrimizni dalillay oladi.
“S
izni hayotingi
zda pul qanday rol o‘ynayd
i
?” savol
iga aksariyat shu toifadagi kishilar mana
bunday javob qaytardi
lar: “
Iymonim komilki, pul har qanday muammoni hal qilish qudratiga ega.
U o‘ta qo‘rq
inchli quroldan ham kuchlidi
r…”. Ushbu javobdan ko‘r
inib turibdiki, pul ularni
qurshab turgan odamlar ko‘z o‘ng
i
da obro‘s
ini
ko‘tar
ish vositasi sifatida qarash hukmrondir.
Muayyan sinfga, tabaqaga dahldorlik, shuni
ngdek, daromadlar ko‘rsatk
ichi baxtga hal qiluvchi
bo`lmasada,lekin muayyan darajada ta`sir ko`rsatish qurbiga ega.Ammo shunday an`ana ham
uchrab turadiki,pul, ma`lumoti past moddiy farovonlikka ega odamlar uchun muhim baxt omili
sanaladi,yuqori daromadli fuqarolar esa ma`lumotlilik darajasini baxt va farovonlik omili deb
atamaydilar.Moddiy ta`minlash darajasi unchalik yuqori bo`lmagan odamlar fikricha, yaxshi
ma`lumotga va kasbiy imkoniyatga ega bo`lishligi ularni ma`lum ma`noda moddiy tashvishlardan
forig ` qiladi,butun fikri qadriyatga qaratiladi,natijada shaxslararo munosabatlar
takomillashadi,shaxsning kamol topishiga yordam beradi.
Jahon psixologlari ma`lumotlariga qaraganda,eng xotirjam va baxtli odamlar Shimoliy
Amerikada,yevropada
avstraliyada
yashaydilar.Yevropa
qit`asida
esa
belgiya,daniya,golandiya,Angliya xalqlari germaniya,Italiya,fransiya fuqarolaridan o`zlarini
baxtliroq hisoblaydilar.
Kimni baxtli deb hisoblash mumkin degan savolga javob berishga loyiq materiallar
mavjud.Odatda,ekstravertlar ko`p vaqtni muloqotga, yoqtirgan mashg`ulotiga, maroqli jismoniy
mashgulotga ajratadilar.Kimda shaxslararo munosabat,muomala malakasi yo`q bo`lsa,unday
odamlarda bezovtalanish, tashvishlanish darajasi yuqori, shu sababdan odatiy ijtimoiy
vaziyatlardan,ya`ni uchrashuvlar, kechalr,yig`inlardan o`zlarini chetga oladilar.
Shunday toifadagi kishilar ham borki, ularda doimo depressiv holatga moyillk
seziladi,ammo boshqa bir xususiyatli odamlar ham mavjudkim, ularga amaliy jihatdan uzluksiz
ravishda omad kulib boqadi, ishlari hamisha baroridan keladi, umuman, omadli insonlar baxtiyor
chehralidirlar.
Xo‘sh, bunday omadl
i, baxtli odamlar kimlar?
Bular jamiki narsalarning ijobiy tomonini
ko‘rad
igan, borliqqa optimistik yondashadigan
insonlardi
rlar. Barcha ko‘r
inish va holatlarni unday kayfiyatdagilar faqat yaxshilikka ravo
ko‘rad
ilar, ulardan ibratli
, go‘zal j
ihatlarni ajrata oladilar va boshqalarni bunga ishontirishga
intiladilar.
Shunday xususiyatli shaxslar ham borki,ularni baxtli damlar tark etmaydi, olam bunday
kishilar uchun har bir narsa
cho‘g‘day tovlanad
i, jilolanadi
, go‘yok
i borli
q go‘zal va charog‘on.
Borliqdagi hodisalar,vaziyatlar, holatlarni ular faqat xush kechinmalar, xabarlar sifatida talqin
qiladilar, atrofdagilarga xayri
xoh munosabatda bo‘lad
ilar. Bunday odamlar dilkash, dilbar,
odamshinavanda, ochi
q ko‘ng
il fazilatlari bilan yoqimli assotsiatsi
yalar (o‘xshash hollar, mos xush
kechinmalar) vujudga keltiradilar. Ular tabiat va jamiyatda yuz beradigan har qanday vaziyatlarga
ijobiy javob qaytarishga moyildirlar.
Ma’lumotlar tahl
ili
ga ko‘ra, o‘z
ini
o‘z
i
baholash sub’yekt
iv xotirjamlik, farovonlik bilan
barqaror munosabatga ega. Depressiv holat tazyiqi
ga uchragan odamlar o‘z xatt
i- harakatlarini
salbiy baholaydi
lar, ko‘p
i
ncha o‘z faz
ilati, xislatini etarli darajada baholay olmaydilar. Butun
hayoti davomidagi limmo-lim baxtsiz hodisalar natijasi
da o‘z
ini
o‘z
i baholash keskin pasayishi
kuzatiladi.
Jismoniy jozi
ba, go‘zall
ik, qaddi-qomat, umuman, muhim omi
l bo‘lmasa
-da, lekin xotin-
qizlar baxti uchun katta ahamiyatga ega. Tashqi
ko‘r
inish ijtimoiy mavqeda aks etadi, bunday
odamlar yuksak muomala maromlarini
egallagan bo‘lad
ilar, xuddi shu bois ijtimoiy muhitga oson
kira oladi
lar. Bo‘y
-bast erkaklar uchun ham ahamiyat kasb etadi, ayniqsa qarama-qarshi jins uchun
attraktsiya (lot. Ichdan mahliyoli
k) tuyg‘us
ini
o‘yg‘otad
i, peshqadamlik (liderlik) sersavlat
bo‘ydor k
ishilarga xosdir.
Psixologiya fanini
ng ko‘rsat
ishicha, hayot va faoliyatning uch sohasi
, ya’n
i muomala, ish,
hordiq qoniqish olishning asosi
y ko‘r
inishlari hisoblanadi. Qoniqish darajasi turmush tarzining
yaqqol tavsiflari
ga bog‘l
iq (nikohdami yoki
yo‘q,
ish joyi bormi yoki
yo‘q, do‘stlar
ichi? Va
hokazo). Inson kayfiyatini
o‘z vaqt
i
da qo‘llab
-quvvatlab turish turmushdan qoniqish hissini
vujudga keltiradi. Germaniya psixologlari ushbu fenomenni (noyob holatni) aniqlash uchun
sinaluvchi
larda sun’
iy ravishda yaxshi kayfi
yat uyg‘ot
ish maqsadida hayotida yuz bergan yoqimli
holatlarni eslash iltimos qilinadi
, “osmondan tanga yog‘
i
sh”
imkonini yodga tushirish sharoiti
yaratiladi. Sinov shi
nam xonada, quyosh charaqlagan kunda o‘tkaz
iladi.
Natijalarni
ng ko‘rsat
ishicha, qisqa muddatli kayfiyat qoniqi
sh to‘g‘r
isidagi mulohazaga
muayyan ta’s
irini
o‘tkaza olgan. Ma’lumotlarga b
i
noan, o‘tm
ishdagi baxtli daqi
qalar to‘g‘r
isida
mulohaza yuritish qoniqish hissini kuchaytiradi, noxush kechinmalarni
eslash esa ma’nav
iy
tuyg‘un
i susaytiradi
. Da’vogarl
ik bilan maqsadga eri
shuv o‘rtas
idagi uzilish faol ehtiyojlarni
qondirish samarasiga tuzatish kiritadi, vaholanki, u amaliy jihatdan biologic ehtiyojlarni
qondiri
shga ta’s
i
r o‘tkaza olmayd
i.
Yosh ulg‘ay
ishiga qarab quvonch hissi jadalligi (intensivligi
), ya’n
i ijobiy his-
tuyg‘lar
ketma- ketligi pasayib boradi. Shuningdek, maroqli
mashg‘ulotlarga xavas, mayl jadall
igi ham
tushib ketadi.
Shunday ma’lumotlar ham mavjudk
i
m, bunda yosh o‘t
ishi balan erkaklarga baxtni his qilish
kuchayadi, ayollarda esa susayadi. Ayollar yoshligi
da, bola tug‘
i
lguncha o‘zlar
ini haddan ziyod
baxtiyor his qiladilar. Keksaygan odamlarda qoniqish hissi
baxt tuyg‘us
idan yuksakroq, agar
ularni
ng ma’lumot
i
past bo‘lsa, bu ko‘rsatk
i
ch yanada ko‘tar
iladi. Keksa odamlar hayotiy
vaziyatlarga va qurshovdagi odamlarga tez moslashadi
lar, ular o‘z xatt
i-harakatlari bilan
moslanuvchandirlar. Keksalikd
a da’vogarl
ik darajasi bilan kutilma pasayadi, xohish imkoniyat
bilan mos tusha boshlaydi.
Psixologiya fanida bir qator ham milliy, ham umumbashariy xususiyat kasb etuvchi
tushunchalar, terminlar, atamalar, kategoriyalar,
so‘z
birikmalari mavjud, odatda, ular
o‘zlarining
xislat va vazifalari bilan muayyan darajada nazariy hamda metodologik ahamiyatga ega. Ana
shunday muhim ilmiy tushunchalar qatoriga qariyb
o‘rganilmagan
psixologiyaning tadqiqot
predmetiga aylangan armonni kiritish mumkin. Armonning psixologik mohiyati yuzasidan biz
tomonimizdan ayrim mulohazalar bildirilgan, mushohadalar esa amalga oshirilgan
bo‘lsada
, lekin
uning tuzilishi, insonning hayoti va faoliyatidagi roli, kamolotdagi ahamiyati
to‘g‘risida
fundamental, fenomenologik fikrlar,
g‘oyalar
ilgari surilmagan edi.
Oldingi gipotetik xususiyatga molik fikrlarimizda
“
Armon
”
tushunchasining
tarkiblari quyidagicha ekanligi
bo‘yicha
mulohazani muhokama qilish uchun insonshunoslik
sohalarining mutaxassislari
e’tiboriga
havola etgan edik:
1.
Ehtiyojiy (biologik turtkisidan
ma’naviy
xususiyatga
o‘sib
o‘tuvchi
).
2.
Motivasion (uzluksiz, uzviylik
uyg‘unligi
, chambarchas
bog‘liqligi
munosabatlarining
ichki va turtkisi, harakatlantiruvchisi sifatida).
3.
Emotsional- hissiy (inson emotsional holatlaridan qoniqish yoki qoniqmaslik, yuksak
tuyg‘ulari
, hislar kechinmalar ushalganligi, ezgu niyat tariqasida behalovatlik, yangi intilishlarga
shaxsni safarbar etuvchi bezovtalanish, hadiksirash
tuyg‘ularida
gavdalanadi ).
4.
Irodaviy (xavotirga solayotgan muammoni amalda
ro‘yobga
chiqarish uchun irodaviy
holatlarni idrok qilish,tasavvur etish
ob’ektiga
yo‘naltiruvchi
, harakatlantiruvchi).
5.
Kognitiv (
o‘tmishdagi
bilish jarayonidan qoniqmaslik,
o‘z
izlanishi, imkoniyati voqelikka
aylanishi qiyin kechishi tufayli kelajakda
ro‘yobga
chiquvchi tushunish, anglash darajasini
ko‘tarishga
yo‘naltiruvchi
mobilizasion funksiya ).
6.
Regulyativ (borliqni aks ettiruvchi, shaxslararo munosabatlarni omilkirona, odilona,
oqilona tarzda uzluksiz boshqarish imkoniyati).
7.
Xulqiy (
fe’l
atvordagi hatti harakat, muomalani maqsadga muvofiq kechishi, ijobiy yoki
salbiy tomonlaridan qoniqish yoki qoniqmaslik, shaxsni tekshirish orqali bartaraf etishga,
takomillashtirishga
yo‘naltiruvchi
hatti harakat majmuasi).
8.
Ijtimoiy psixologik (muayyan davrni iliq eslash jarayoni, shaxslararo munosabatdagi birlik,
o‘xshashlik
,
ta’sirlanish
,
ta’sir
o‘tkazish
kabilarni
ro‘yobga
chiqishning ijtimoiy psixologik
mexanizmlari, unda muomalaning individual tipologik
o‘ziga
xosligi harakatga chorlovchi
ekanligi).
9.
Milliy (ham milliy, ham etnik xususiyatlar voqelikda sodir
bo‘lishining
o‘ziga
xosligini
hisobga olib turishdan iborat qiyoslashga takomillashtirishga undovchi tariqasida).
Armon psixologik voqelik sifatida insonning hayoti va faoliyatida uning faollikka yetaklovchi
barqaror
sub’ektiv
ichki turtki tariqasida muhim
o‘rin
egallaydi. Insoniyatning ijtimoiy tarixiy
taraqqiyotida yakka shaxsni goh anglanilgan, goh anglanilmagan tarzda muayyan
sa’y
harakatlarga undovchi,
sub’ektiv
omillar tarkibidan ajralib chiquvchi, uning halovatini uzluksiz
ravishda buzuvchi, hamisha intilishlarga chorlovchi murakkab ierarxik tuzilishga ega
bo‘lgan
, vaqt
va fazo mezonlarini
o‘zaro
uyg‘unlashtiruvchi
o‘chmas
, ezgu niyatlar ushalishini ta
’minlovchi
hissiy
tuyg‘ular
(afsus,
g‘urur
, faxr,
o‘kinch
tushunchalarida mujassamlanuvchi) xulq atvor
kechishini ijobiy yoki salbiy baholovchi, nuqson va orttirma
ko‘rinishlarini
muvofiqlashtiruvchi,
bilish jarayonlarining yuksak va zaif unsurlariga (elementlariga) nisbatan munosabat bildiruvchi,
o‘rnatuvchi
omixta psixologik hodisa armon deb ataladi.
Ayrim xalqlar, elatlar va etnoslar leksikonida
qo‘llanuvchi
“
armon
”
atamasi
o‘zining
kelib chiqishi jihatidan ushalmagan orzular, ezgu niyatlar,
o‘tmishning
kemtik,
noto‘kis
tomonlari
to‘g‘risida
yaxlit obrazlar, tasavvurlar, achinish
tuyg‘usi
, pessimistik shakldagi hislarning
majmuasi tarzida gavdalanadi. Bu
ma’noda
armon insonda murakkab kechinmalar tarzida vujudga
kelishi, kechishi, rivojlanishi, takomillashuvi yoki
so‘nib
borishi(
o‘kinch
xis sifatida), umidsizlik
tuyg‘usining
kuchayishi
ko‘rinishida
mujassamlashuvi mumkin. Chunki ezgu niyat ushalishi bilan
realiya
o‘zaro
birlik xususiyatiga ega emasligi, ularning
ro‘yobga
chiqishini
ta’minlovchi
mexanizm funksiyasini bajarishga nisbatan
to‘la
ishonch yoki versiya ham
yo‘q
ekanligi tufayli
armonni keltirib chikarishi shak shubhasiz. Shaxsning imkoniyati bilan izzattalabligini bosqichma
bosqich
ro‘yobga
chiqishi mobaynida uzluksiz bilan uzviylikning mutanosibligi buzilishi
oqibatida unda (insonda) qoniqmaslik (umumiy
ko‘rinishda
)
tuyg‘usi
tug‘iladi
va bu xodisaning
takrorlanishi natijasida u armonga aylanadi. Munosabatlar, voqeliklar va hodisalar baholanishi
bilan shaxsning intilishi, talabchanligi
o‘rtasidagi
nomutanosiblik hissini pasaytiradi, shuningdek,
jismoniy harakatlar, aqliy operatsiyalar sustlashishini yuzaga keltiradi.
Shu narsani
ta’kidlash
joizki, armon xotira kategoriyasidagi eydetik obrazlar
(eydetizm) ga
o‘xshash
o‘chmas
iz qoldiruvchi, hodisalarni eslashga, unga erishishga shaxsni
undovchi omil sifatida ham
ma’naviy
, ham jismoniy harakatni amalga oshirishga uni yetaklaydi.
Uzluksiz
o‘chib
yonib turuvchi svetoforga uni qiyos qilsak, aslo
mubolag‘a
bo‘lmaydi
, albatta.
Eydetik obrazlar ham, odatda, ikki xil kechinmani
o‘zida
mujassamlashtirishi bilan boshqa
psixologik vositalar (qurollar) dan ajralib turadi. Bu esa inson uchun eng ahamiyatli sanalar
to‘g‘risidagi
tasavvur obrazlari uning xotirasidan sira
o‘chmaydi
,
o‘qtin
o‘qtin
ixtiyoriy yoki
ixtiyorsiz, goho assotsiativ tarzda namoyon
bo‘lishga
odatlangan. Birinchi kitob bilan tanishash,
sirk tomoshalarini kuzatish, zooparkga tashrif buyurish,
tug‘ilgan
kunni dastlabki nishonlashuvi
boshqa quvonchli daqiqalar tiklanib turishi bilan
o‘ziga
xoslikni kasb etadi. Shu bilan birga noxush
holatlar, kechinmalar, ushalmagan tilaklar, jazo choralari, aldanishning alamli lahzalari chorasizlik
tuyg‘ulari
ham tiklanuvchi obrazlar, jonlanuvchi tasavvurlar tarzida tiklanishi yoki
o‘chib
borishi
mumkin. Bu psixologik voqelik assotsiatsiyasi yordami bilan analitik tahlil natijasida.
Xayolparishonlik, xukmdorlik, ustvorlik qilganida ularning negizida vujudga keladi. Armon
kategoriyasi ham shunga
o‘xshash
omillar, mexanizmlar
ko‘rinishida
namoyon
bo‘lishi
kuzatiladi.
Armon ommaviy xususiyat kasb etib, individual,guruhiy, milliy, umumbashariy, jamoaviy hatti
harakatlardan qoniqish yoki qoniqmaslik his
tuyg‘ularini
o‘zida
gavdalantiradi.
Armon muammosini ushalmagan orzu sifatida emotsional hissiy xush yoki noxush
kechinmalar orqali ifodalanishi turlicha
ko‘rinishga
ega
bo‘lishini
faraz qilgan holda uni muayyan
tarkiblarga, turlarga ajratish maqsadga muvofiq:
1.
O‘tmishni
o‘zida
aks ettiruvchi armon.
2.
Hozirgi kecha kunduzni
o‘zida
mujassamlashtiruvchi armon.
3.
O‘tmishni
bo‘lg‘usi
zamonga,kelajakka
ko‘chiruvchi
armon.
4.
Ideal va komfort hissiga yondosh armon.
5.
Uzluksiz harakatga undovchi, dinamik xususiyat kasb etuvchi, shaxsni
ma’naviy
, jismoniy hatti harakatga yetaklovchi armon.
Armon inson ehtiyojini qondirishga qaratilgan,
yo‘naltirilgan
sa’y
harakatlarning
yig‘indisi
, majmuasi sifatida
ro‘yobga
chiqishi mumkin. Ehtiyojlarning qaysi
ko‘rinishi
yoki turi
bo‘lishidan
qat’iy
nazar (xoh biologik, xoh
ma’naviy
) ularni qondirishga nisbatan jismoniy, aqliy
harakatlarni
yo‘naltirishning
real yoki xayoliy (fikriy) rejalarni tuzish jarayoni yuzaga keladi.
Shaxsning xulq atvorini amalga oshirish jarayondagi nuqsonlar, ularni
tuzatish(korreksiyalash) imkoniyati
bo‘lmaganligidan
afsuslanish
tuyg‘usi
negizida armon
tug‘ilishi
mumkin. Favqulotda xulqni boshqarish imkoniyatining zaifligi,
o‘ng‘aysiz
,
qo‘pol
xulqiy kamchiliklar, shaxsning mavqeiga,
obro‘siga
xalal berganligi tufayli uning halovatini
buzishda, bezovtalanishni yuzaga keltirishda davom etaveradi. Xulq atvordagi oldingi nuqson
armonga aylanadi, inson undan afsuslanadi, kelajakda bunday noxushlikning oldini olish intilishini
uyg‘otadi
. Shuningdek, nafaqat
o‘zga
, balki
o‘zgalarga
sodir etilgan voqelikdan
o‘z
vaqtida ogoh
etmaganlikning oqibati ham afsuslanish hissiga aylanib, armonni shakllantiradi. Yiqilgan inson
kulish emas, balki hamdardlik bildirish (empatiya) lozim ekanligini,
o‘rinsiz
, ortiqcha
harakatlarning mavrudi emasligini
o‘z
vaqtida baholay olmaganligini afsus, nadomat bilan
eslash(esga tushirish) armondan dalolat beradi.
Armon muammosining psixologik tuzilishi motivasion, irodaviy, hissiy, kognitiv,
regulyativ kabi tarkiblardan iborat
bo‘lganligi
uchun
o‘tmishga
, hozirgi zamonda, kelajakka
taaluqli turtkilar, irodaviy
zo‘r
berishlik, ijodiy fikrlash,
o‘zini
o‘zi
boshqarish (nazorat qilish,
baholash, rejalashtirish) ni amalga oshirishni,
ro‘yobga
chiqarishni taqozo etadi. Talabalarda fan
asoslarini egallashdagi qiyinchiliklar, kasbiy tayyorgarlikdagi murakkab jarayonlar,
ta’lim
tizimidagi
ob’ektiv
va
sub’ektiv
to‘siqlar
o‘zlashtirmaslikni
keltirib chiqaradi.
O‘qituvchi
bilan
talabalar hamda talabalararo munosabatlardagi
o‘zaro
tushunish va
o‘zaro
yordamining zaifligi,
hamkorlikning
bo‘shlig‘i
o‘quv
faoliyati samaradorligini pasaytiradi. Bunday noxush
hodisalarning uzluksiz takrorlanishi armonni vujudga keltiradi. Bu odatiy holatning oldini olish
uchun, uni kamaytirish uchun
o‘tkazilgan
tajriba natijalari
bo‘yicha
qilingan tavsiyalardan
namunalar keltiramiz.
Talabalarni ijodiy fikrlash, mustaqil ravishda bilimlarni egallash imkoniyatlarini
ro‘yobga
chiqarish
to‘g‘risidagi
hozirgi zamon psixologik ilmiy nazariyalar qonun xususiyatiga
ega
bo‘lgan
uch omilni yoki uch manba (shart sharoit) ni
ta’kidlab
o‘tishni
taqozo etadi. Mazkur
shart sharoitlarni izchillikda (uzluksiz va uzviylik prinsiplariga asoslangan holda) bajarish
talabalarda
o‘zlashtirishning
yuqori
ko‘rsatkichini
taminlaydi. Endi ularning har birini psixologik
tavsiyalashga harakat qilamiz, chunki
noan’anaviy
vositalar, usullar yordami bilan
ma’lumotlarni
o‘zlashtirish
ijodiy, samarali fikr yuritishni talabalarda shakllantiradi. Talabalar tomonidan
o‘tilgan
mavzular
bo‘yicha
kasbiy
ko‘nikmalarni
, mutaxassislikka oid bilimlarni anglagan holda
mantiqiy jihatdan mustahkam (puxta ) egallash birinchi shartni
o‘zida
mujassamlashtiradi. Bu omil
shaxsni fikr yuritish
yo‘nalishining
mantiqiyligi, izchilligi,
uyg‘unlig
i, teranligi prinsiplari bilan
mos tushishi mumkin. Biroq talabalar bundan keyin ham muvaffaqiyatli mustaqil
o‘qishlari
uchun
yuqoridagi mulohazalar yetarli emas, albatta. Bundan tashqari, kasbiy
ko‘nikmalar
va bilimlarni
puxta va mantiqiy ketma ketlikda
o‘zlashtirish
bilan qanoat hosil qilish bilan cheklanib qolmasdan,
balki ularning mazmunan
to‘la
, shaklan invariant
ko‘rinishlarini
egallashga intilishi bilan ajralib
turadi. Talabalikning dastlabki yillarida fanga, muhitga motivatsiyasining zaifligi, oliy
ta’lim
tizimi talab va sharoitlariga moslashuvning qiyin kechishi kasbiy tayyorgarlikka salbiy
ta’sirini
o‘tkazadi
, keyinchalik shaxslararo munosabatlar ijobiylashuvi natijasida hamkorlik faoliyatidagi
nuqsonlar kamayib boradi.
Shuni
ta’kidlas
h joizki,
o‘rtacha
o‘zlashtirish
darajalari bilan keyingi kursga
ko‘chirilgan
talabalar
o‘qituvchilarni
homiylik qilish,
g‘amxo‘rlik
ko‘rsatish
predmetiga aylanib
qolishi ehtimoli mavjud, hatto ularning orasidan
o‘zlashtirmovchilar
guruhi vujudga kelishi ham
mumkin. Agarda ularda
o‘quv
motivatsiyalari shakllanmasa, faoliyatni mustaqil tashkil eta
olmasa, shaxslararo hamkorlikka erishmasa, u holda bu omil yanada murakkablashib boradi,
natijada
ob’ektiv
va
sub’ektiv
xususiyatga ega
bo‘lgan
nizolar (nizoli vaziyatlar)
ko‘lami
kengayadi.
O‘z
o‘zini
boshqarish,
o‘z
o‘zini
nazorat qilish,
o‘z
o‘zini
baholash
o‘quv
faoliyatining
tarkibiy qismiga
o‘sib
o‘tmagunga
qadar
o‘qituvchi
bilan talabalar va talabalararo munosabatlarda
negativ(salbiy) holatlar yuzaga kelishi davom etaveradi.
Talabalarni mustaqil
ta’lim
olishga uquvchanligi (qobiliyati) rivojlanishining (tarkib
topishining) ikkinchi omili
ta’lim
qonuni sifatida quyidagi vositalar yordami bilan amalga
oshirilishi mumkin:
A.
O‘qishga
nisbatan uquvchanligining talabalarda shakllanishi ularda
mas’uliyat
, javobgarlik
tuyg‘ulari
barqarorlashuvi bilan bir davrning
o‘zida
kechadi;
B.
Bo‘lg‘usi
mutaxassis kasbiy tayyorgarlikni chuqur his qilgan holda shaxsiy hamda ijtimoiy
burch, vatanparvarlik, mehnatsevarlik hislarini
o‘zida
mujassamlashtirishga intilishni anglab
yondashish tufayli egasining
o‘rni
, mavqei, taraqqiyot uchun ahamiyatini tushuna boshlaydi.
Talabalarda
o‘quv
motivatsiyasining vujudga kelishi, rivojlanishi, takomillashuvi,
ma’ruza
, seminar, amaliy
mashg‘ulotlar
va laboratoriya ishlariga kasbiy tayyorgarlik
(kamolot,maxorat) yuzasidan yondashuv, auditoriya (laboratoriya)ga ongli munosabat ularda
diqqatni, ijodiy, sermahsul fikrlashni, irodaviy xislatlarni, kognitiv imkoniyatlarni, yuksak his
tuyg‘ularni
,
o‘z
o‘zini
boshqarishni, hamkorlikni muayyan
ob’ektga
to‘planishni
ro‘yobga
chiqaradi. Talabalar tomonidan kognitiv jarayonlarni
to‘g‘ri
tashkil etish, oqilona reja tuzish, aqliy
hatti harakat va usullardan unumli foydalanish,
o‘zini
kasbiy faoliyatga dahldor
mashg‘ulotlarga
ongli
yo‘naltirish
(majbur etish,
ya’ni
irodaviy
zo‘r
berish), muammo yechimini modifikatsiyalari,
invariantlari yuzasidan mulohaza yuritishga
o‘z
shaxsini ruhan tayyorlab borish muvaffaqiyatlar
negiz
bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘quv
faoliyatini
to‘g‘ri
tashkil qilish natijasida (
ya’ni
o‘qituvchi
bilan talaba
hamkorligi) talabalarda
o‘quv
motivatsiyasi tarkib topadi, uquvchanlik qobiliyati rivojlanadi,
mustaqil ijodiy fikr yuritishga odatlana boradi. Buning uchun auditoriya hamkorlik faoliyati
negiziga aylangandagina
ta’lim
sub’ektlarida
empatiya, simpatiya, attraksiya, refleksiya singari
yuksak xislatlar, his
tuyg‘ular
, umumlashgan fikrlash vositalari asta sekin, bosqichma bosqich
shakllanadi. Hamkorlik tuzilmasi, tarkib topishi bosqichlari, hatti harakat turlari,
o‘zaro
ta’sir
o‘tkazish
me’yori
, shaxslararo munosabat maromlari
to‘g‘risidagi
psixologik texnologiya bilan
tanishish(egallash) orqaligina
o‘zini
boshqarishga erishish mumkin.
Oldingi
ta’lim
qonunlaridan qolishmaydigan sharoitlardan, manbalardan biri bu
mustaqil bilim olish
ko‘nikmalarini
talabalar tomonidan egallashdir. Talabalar maktabda, kasb
hunar kollejida, akademik litseylarda mustaqil faoliyatni tashkil etish
ko‘nikmasiga
muayyan
darajada
o‘rgatilsada
, lekin oliy
ta’lim
tizimi ularning oldiga murakkab vazifalarni yuklaydi.
Odatda,
ta’lim
taraqqiyotni yetaklaydi degan tezisga (tendensiyaga) talabalarni kasbiy
materiallarni va malakalarni egallashning
yo‘l
hamda vositalariga
ta’lim
jarayonida
o‘rgatish
orqali armon
tuyg‘usi
tonusini pasaytirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi
.
Lekin armon muammosi
o‘zining
psixologik tuzilishi jihatidan murakkabligi
uchun uni motivasion, emotsional hissiy, kognitiv, irodaviy, regulyativ nuqtai nazardan tadqiq
etish shaxsning faolligini oshirishga, ijodiy, yangicha fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat
qiladi.
|
