5-MAVZU:
«PSIХОTЕХNIK BIRLIK» PSIХОLОGIK TАHLIL BIRLIGI SIFАTIDА
REJA:
1.
Fаоliyatli pаrаdigmаdа аmаliy ishning etаlоni, nоrmаsi, mаqsаdi vа vаzifаlаri
2.
Shахs kоnsеptsiyalаri vа ulаrning hоzirgi zаmоn tаlqini.
3.
Shахsni shаkllаntirish vа tаshхis qilish mеtоdikаlаri. Kоmil insоn muаmmоsi. Hоzirgi
zаmоn kоmil insоn nаzаriyalаri.
4.
Psiхоlоgiyaning аsоsiy kаtеgоriyalаri to`g’risidа hоzirgi zаmоn tushunshаlаri.
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha, ajralmas, alohida zot degan
ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta
yoshdagi ruhiy sog‘lom (esihushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiy
malakalarni o‘zlashtira olmaydigan akl
i zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan
birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha zotgina ijtimoiy
mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi.
Individ sifatida
yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga
aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiytarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‘idanoq
individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo
mun
osabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan)
ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari,
mahalla ahli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning
og‘ushida, ularning qalb to‘risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida
shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil
xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.
Jahon psixologiyasi fanida ondasonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy muhitning sust
mahsuli deb tushuntirish va unda faollikni inkor etish o‘ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta’kidlab
o‘tish kerakki, shaxsning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayoni odamning o‘zicha amalga
oshirayotgan faolsyatiga va uning bilan qanday maqsad ko‘zlayotganiga nisbatan munosabatini
aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon bo‘ladi. Odatda, faollik shaxsga xos xulq
-atvor,
faoliyat, muomala motivlarida, ustanovk
alarida, amaliy ko‘nikmalarida ko‘zga tashlanadi.
Boshqacha so‘z bilan aytganda, faollik shaxsning atrofmuhitdagi voqelikni egallashga intilgan
sa’yharakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o‘z istiqboli uchun yo‘lyo‘riqtanlashda,
uni o‘zlashtirishda, hayotda o‘z mavqei va o‘rnini topishda gavdalanadi.
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har xil hayotiy
vaziyatni vujudga keltirish imkoni yatiga ega. Hayo
tda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimdadir
ruh
iy hisni uyg‘otsa, boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga
ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zgatuvchilar ijtimoiy shartsharoitlarga, faoliyatning ichki
tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilis
hi yig‘indisi bilan boyitilishi
evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri
—
bu uning individualligidir, ya’ni
yakkaholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror
birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar,
hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi,
dumyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik
xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan,
yaqin odamdan ayrilganligi qayg‘ualam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va
boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar
murakkab voqelikning mangulikka yo‘nalishi bilan izohlash
mumkin. Shaxs o‘zining qadrqimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi,
ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol,
betakror oliy zotdir.
Odam jamiyatdaturli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‘pincha, ularda har xil
vazifalarni (funksiyalarni) bajaradi, o‘zaro hech bir o‘xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan,
otaonaning, oilaning «egovi», injiq, «zo‘ravon» bola o‘z tengqu
rlari davrasida ehtiyotkorona
harakat qilib, o‘zini tamoman boshqacha tutadi. Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat vaqtida
boshqalarga qo‘shilmaydigan sayohat davrida, mehnat faoliyatida, hashar va hamkorlikda,
ulfatchilikda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan masalalardan bitta
odamning o‘zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan birbiriga qarama
-qarshi rollarni bajaradi.
Aksariyat hollarda odam turlituman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo‘lgan
jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi, uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport
musobaqasida va shu singarilarida o‘z zimmasiga olgan rollarni birbiriga qarama
-qarshi emas,
balki o‘zaro hamohang tarzda o‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, xislatlari
ning, sifatlarining
birbiriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri bo‘lib, undagi qarama
-
qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko‘rsatkichi uningturli vaziyatlarda
bajariladigan rollarning o‘zaro birbiriga z
idligi yoki nomutanosibligi hisoblanadi.
Inson jamiyatningturli guruhlarida odamlarning o‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari
qanchalik rangbarang bo‘lmasin, turmushdagi mavqei ko‘p ma’no, ko‘p qirrali xususiyatga ega
bo‘lishidan qat’i nazar, inson shaxsiga to‘la mos keladigan haqiqiy tavsif berish imkoniyati
saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning o‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan
mavqeining individualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan emas, balki uning ishlab
chiqari
shga, moddiy boyliklarni^o‘zlashtirishga nisbatan munosabatini o‘rganish orqali beriladi.
O‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil,
huquqiy jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim
mezonlarga asoslanadi.
Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida
ko‘rsatilishicha, shaxsning psixologik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati,
temperament xususiyatlari
, irodaviy sifatlari, akliy qobiliyatlari, iste’doddarajalari, barqaror
qiziqishlari, hukmron motivlari, hissiyoti va shu kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol,
alohida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. Bu esa, o‘z navbat
ida gsh.xsni
psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat’iyligi, stereotipligi to‘g‘risidagi fikrni qat’iy tasdiqlashga
imkon yaratadi.
Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar) uzluksiz ravishda
o‘zgarib turishi, ijtimoiy guruxlarda, hayotiy vaziyatlarda odam o‘z zimmasiga olgan rollariga
aloqador xulq-
atvorning o‘zgarishi, yoshni ulg‘ayib borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi
(milliylik, etnik ta’sir asosida) muayyan darajada barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy
barqarorlik odam qatnashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy xususiyatlarining qiyofasi
bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‘indisining doimiyligi bilan uzviy
bog‘liqdir. Biroqbiz qayd qilib o‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadi
r. Chunki shaxsni psixik
tuzilishining o‘zgarishi jahon psixologlarining bir qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar
odamning yashash muhiti, amalga oshiradigan faoliyatida namoyon bo‘luvchi hisoblanib, ular
ijtimoiy ta’sir, tarbiya sharoitiga be
vosita aloqadordir.
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o‘zgaruvchan xususiyatlari inson
xislatlarining yaxlitligi va o‘zaro bog‘liqligidan, yatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning
o‘zi kimdadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa birining sirt
iga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday
qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilar ijtimoiy shartsharoitlarga, faoliyatning
ichki tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‘indisi bilan
boyitilishi evazig
a shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri bu uning individualligidir, ya’ni
yakkaholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror
birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar,
hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi,
dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik
xusus
iyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan,
yaqin odamdan ayrilganligi qayg‘ualam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va
boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning mangulikka yo‘nali
shi bilan izohlash
mumkin. Shaxs o‘zining qadrqimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi,
ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol,
betakror oliy zotdir.
Psixologiya fanida keskin
qayta qurish jadal sur’atlar bilan davom etayotgan bir davrda
yuqoridataxlil qilingan qo‘sh (ikki) omillik konsepsiyasiga qanday munosabatda bo‘lish maqsadga
muvofiq?
Jumladan, dialektik materializm darg‘alarining iborasi bilan aytganda, inson shaxsining
mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidan iborat, bu ifodaga o‘ta keskin e’tiroz
bildirishga hojat yo‘q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudod bo‘lganligi (mikromuhit mahsuli ekanligi
tan olinmasada) uchun unda tabiiybiologiktuzilish alomatlari saklanib qolishi tabiiy holdir.
Masalan, shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy (sotsial) omillarni birlamchi deb e’tirof qilish
muammoning bir tomoni (ularni hisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi tomoni ularning
o‘zaro munosabatlarini qay tarzda tushunishda o‘z ifodasini topadi. Ko‘pgina psixologlarning
fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo‘sh omillik nazariyaning bahsli jabhasi shundan iboratki,
bu nazariya ijtimoiy omil bilan biologik voqelikni, muhit bilan biologik tuzilishni, «ekzopsixika»
bilan «endopsixika»ni mexanik ravishda birbiriga qarama
-
qarshi qo‘yadi, o‘zaro ta’sir etish
muammosiga loqaydlik bilan munosabatda bo‘ladi. Mazkur konsepsiya vakillari shaxsning
shakllanishi va uning tuzilishiga ta’sir qiluvchi tabiiy va ijtimoiy omillar ichki imk
oniyatlari
mavjud ekanligini hisobga olmaydilar.
Ta’kidlab o‘tilgan fikrlarni tasdiklash maqsadida ular o‘tkazgan tajribalariga murojaat
qilamiz. Qo‘sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80—
130 sm balandliqdagi
odamlarning shaxs xislatlarini ta
rkib toptirish o‘rganilgan. Buning natijasida ular shaxsning
tuzilishida ko‘p xislatlari o‘xshashligi topilgan. Bunday odamlarning bo‘yi past (pakana)
bo‘lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida hech qanday nuqson va kamchilik yo‘q ekanligi
aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi kishilarda bolalarga xos kulgini, hech bir tanqidsiz
optimizmni, o‘ta soddalikni, muayyan darajada hissiy (emotsional) zo‘riqishni talab qiladigan
vaziyatga nisbatan chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir.
Shaxsning xislatlariga na «endopsixika», na «ekzopsixika» qismlarini kiritish mumkin emas.
Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning psixik xususiyatlarining mahsuli bo‘lib, ular bo‘yiga
nisbatan o‘z tengqurlari o‘rtasidagi farq aniqlangan davrdan e’t
iboran shunday bir ijtimoiy
vaziyatda paydo bo‘lishi, tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni alohida ta’kidlab
o‘tish joizki, tevarak
-
atrofdagilarning mitti odamlarga bo‘ydor kishilarga qaraganda boshqa
munosabati, ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi narsalarni his qilish,
orzu qilish, ajablanish, hayron qolish sababli ularda shaxsning o‘ziga xos tuzilishi vujudga keladi.
Bunday yaqqol voqelik ularning ruhiy ezilishini, ba’zan boshqalarga, hatto o‘zlariga nisbatan
taj
ovuzkorona yo‘l tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti odamlar (liliputlar) o‘zlari
bilan bapbarovar bo‘yli kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda ham
tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy fazilatlar, xususiyatlar,
xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo‘lar edi.
Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta’kidlanganidek, shaxs tuzilishidagi tabiiy,
organik jihatlar va holatlar uning ijtimoiy shartsharoitlariga bog‘liqtarkibiy qisml
aridir. Shaxs
tuzilishidagi tabiiy (anatomikfiziologik va boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni
tashkil qiladi va ular hech mahalixtiyorsiz ravishda birbiriga qarama-
qarshi qo‘yilishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak.
Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saklanish maqsadida) fanida
barcha kategoriyalarga umumbashariy, umuminsoniy tamoyil nuqtai nazardan yondashish shaxs
tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sotsial) omillar rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik
va ijtimoiy voqeliklarni atigi shularning negizida qarama-
qarshi qo‘yishga tanqidiy munosabatda
bo‘ladi.
Shaxs muammosini dialektik materializm pozisiyasida turib himoya qiluvchi sobiq sovet
psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo‘nalish vakillari shaxsning f
aolligi tevarak-atrofdagi
olam bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabat jarayonida faoliyat vujudga kelishi mumkin degan
ta’limotga asoslanadi. Shaxsni faolligining manbai uning ehtiyojlari hisoblanib, xuddi shu
ehtiyojlar odamni muayyan tarzda va ma’lum yo‘nalis
hda harakat qilishga undaydi. Xuddi shu
boisdan ehtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush
sharoitiga bog‘liqligini aks ettiruvchi holatdir.
Ehtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush sharoitlariga bog‘liqligi moti
vlar tizimi
(motivatsiya) sifatida o‘zining faol jabhalari bilan ifodalanadi. Motivlar ma’lum ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan moliklikdir, degan ta’riflanishga mutlaqs mosdir.
Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, odamlarning bili
sh jarayoniga yo‘naltirilgan
ehtiyojlarning hissiy aks etishidir. Bilish ehtiyojlarini shaxs tomonidan qondirilishi uning
bilimlaridagi uzilishlarini to‘ldirishga, ta’lim vaziyatlariga to‘g‘ri moslashishga hamda ularni
tushunishga zarur imkoniyatlar yaratadi va yordam beradi.
E’tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq
-atvor tamoyillari, ilmiy dunyoqarashlariga
asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan ehtiyojlar majmuidir. E’tiqod shaklida yuzaga
keladigan ehtiyojlarning mazmunini odamni qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat
haqidagi bilimlar hamda ularni muayyan darajada shaxs tomonidan anglash hosil qiladi va
astasekin turli tashqi ta’sirlar yordamida takomillashib boradi.
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa’yharakatlar motivlari
Hisoblanib, bu motivlarda aynan
shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo‘lmagan turmush va rivojlanish sharoitlarida ehtiyojlar
ifodalanadi.
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning hayotifaoliyati
davomida o‘zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishninghaqiqiy imkoniyatlari o‘rtasidagi
qarama-
qarshiliklar bo‘lib hisoblanadi. Bular to‘g‘risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda
bir qator qimmatli va boy materiallar mavjuddir.
Odatda, shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib toptirish, kamolotga yetkazish mavjud
qarama-
qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy zo‘r berish, zo‘riqish, tanglik,
jiddiylik holatlarini boshqarish, o‘zini qo‘lga olish orqali ushbu faoliyatni amalga
oshirishningoqilo
na, omilkor vositalarini (yo‘llari, usullari, operatsiyalari, ko‘nikmalari, uquvlari,
malakalari, odatlari, harakatlari, sa’yharakatlari kabilarni) o‘zlashtirish, egallash natijasida
vujudga
keladi.
Bularning
barchasi
imitatsiya
(taqpid),
identifikatsiya,
refleksiya,
stereotipizatsiya, ta’lim, o‘qitish, o‘qish, o‘rganish, o‘rgatish, saboq olish, o‘zlashtirish, mustaqil
bilim olish jarayonida yuzaga keltiriladi. Mazkur holatda aniq faoliyat orqali ehtiyojni qondirish
qonuniy ravishda yanada yuksakroq, yuqori
bosqichdagi yangi xususiyatga ega bo‘lgan ehtiyojni
tug‘diradi.
Shunday qilib, ehtiyojlarning tug‘ilishi, taraqqiyoti, ularni saralash va shakllantirish hamda
mustaqil, demokratik, huquqiy jamiyat kishisiga xos bo‘lgan milliy, hududiy ma’naviyat, ruhiyat
va qadriyatlarning qonuniyatlariga, xossalariga, mexanizmlariga asoslangan sharqona, o‘zbekona
yuksak axloqiy hislarga ega insonlarni voyaga yetkazish respublikamiz psixolog olimlarining
oldida turgan asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun psixologlar
ko‘p tajribalarda sinalgan
(ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (innovasion xususiyatli), metodikalar (ularning
invariantlari, variatsiyalari, modifikatsiyalari), muayyan kasbiy malakalar, uslubiy qurollar
(ko‘rsatmalar, tavsiyalar, ishlam
alar, modul va reyting tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan
to‘lato‘kis qurollanishlari, nazariy vaamaliy bilimlarni egallashlari, olingan natijalarni ko‘p qirrali
(sifat, miqdor, korrelyatsion, dispersion, faktor va hokazo) tahlil qila bilishlari, chuqur talqin qila
olishlari mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz shaxsni komil inson sifatida shakllantirish, kamol
toptirish mumkin emas, binobarin, ikkiyoklama o‘zaro ta’sir bunday imkoniyat yaratishga qodir.
Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti,
uning rivojla nishi to‘g‘risida xilmaxil
nazariyalar yaratilgan bo‘lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o‘rganishda turlicha pozisiyada
turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o‘ziga xos yondashishga egadirlar. Mazkur
nazariyalar qatoriga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalistik,
bixevioristik kabilarni kiritish mumkin. Quyida sanab o‘tilgan nazariyalar va ularning ayrim
namoyandalari tomonidan shaxsni rivojlantirishning prinsiplari to‘g‘risidagi qaradxlariga to‘xtalib
o‘tamiz
.
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil sifatida qabul
qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o‘zaro
shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi
biologik determinantlariga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsialpsixologik
xususiyatlar keltirilib chiqariladi.
Taraqqiyot jarayonining o‘zi, dastavval biologik yetilishning universal bosqichi sifatida
sharxdanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik qonuniyat
organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda
muayyan darajada tarixiy rol o‘ynagan. Biroq’rganning
individual va tarixiy taraqqiyoti
munosabatl; rini tushuntirishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ygan. Jumladan, biogenetik qonunga
ko‘ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy
taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosq
ichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‘oya yotadi.
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug‘ilgan bola) hali u odam emas,
balki faqat sut emizuvchi hayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik taraqqiyoti jihatidan faqat
maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa oddiy odam holiga keladi, besh yoshlarda
ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni
boshidan kechiradi, kichik maktab yoshida o‘rta asr kishilar ongiga va nihoyat yetukli dav
rdagina
(16
—
18 yoshlarda) u hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo‘lmish amerikalik psixolog S.Xoll
psixologik taraqqiyotning bosh qonuni Deb «rekapitulyatsiya qonuni»ni (filogenezni
qisqacha
takrorlashni) hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning
muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqi niga binoan, go‘daklik hayvonlarga xos
taraqqiyot pallasini qaytarishdan boshqa narsa emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning asosiy
mashg‘uloti bo‘lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8—12 yosh oralig‘ida o‘sish
davri o‘smiroldi yoshidan iborat bo‘lib, yovvoyilikning oxiri va sivilizatsiyaning boshlanishidagi
kamolot cho‘qqisiga hamohangdir. O‘spirinlik esa jinsiy yetilishdan (12—
13) boshlanib, to
yetuklik davri kirib kelgunga qadar (22
—
25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir.
S.Xollning talqiniga qaraganda, bu davrlar «bo‘ron va tazyiqlar», ichki va tashqi nizolar
(konflikt)
dan iborat bo‘lib, ularning kechishi davomida odamda «individuallik tuyg‘u»si vujudga
keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o‘z davrida bir talay tanqidiy mulohazalar
manbai vazifasini o‘tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari filog
enezni aynan
takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis «konstitusion psixologiyasi» (insonning
tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs
(psixologiyasi) tipologiyasi negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi
va boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o‘sishining xususiyati o‘rtasida uzviy
bog‘liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta g
uruhga ajratadi va uning
bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo‘zg‘aluvchi, histuyg‘usi o‘ta barqaror), ikkinchi uchida esa
shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, histuyg‘usi cheklangan) xos odamlar
turishini aytadi. Bu taxminini u sh
axs rivojlanishi davriga ko‘chirishga harakat qiladi, natijada
o‘smirlarda sikloid xususiyatlari (o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik), ilk
o‘spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo‘ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin insonda bio
logik
shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi rol o‘ynay olmaydi, chunki shaxsning
individualtipologik xususiyatlari birbiriga aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va S.Xoll
taraqqiyotning
biologik modeliga chamalab ish ko‘radilar, bu jarayonda muvozanat, integratsiya
va yangilanish sikllari o‘zaro o‘rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko‘rinishi Zigmund Freydning shaxs
talqinida o‘z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan, shaxsning barcha xattiharakatlari (xulqi)
ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, birinchi navbatda, u jinsiy
(seksual) mayliga (libidoga) bog‘likdir. Bunga o‘xshash biologizatorlik
omillari inson xulqini
belgilovchi birdanbir mezon yoki betakror turtki rolini bajara olmaydi.
Biogenetik nazariyaning qarama-
qarshi ko‘rinishi —
bu aksil qutbga joylashgan
sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashishga binoan, shaxsda ro‘
y beradigan
o‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, uni qurshab turgan
odamlar bilan o‘zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv
nazariyasiga ko‘ra, inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shartsharoitlarining
bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
G‘arbiy Yevropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri —
bu rollar nazariyasidir.
Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o‘zining har bir a’zosiga status
(haqhuquq) deb
nomlangan xattiharakat (xulq)ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy
muhitda bajarishi shart bo‘lgan maxsus rollari shaxsning xulq
-
atvor xususiyatida, o‘zgalar bilan
munosabat, muloqot o‘rnatishida sezilarli iz qoldir
adi.
AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi
—
bu individual tajriba va bilimlarni
egallash (mustaqil o‘zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va
uning voqelikka nisbatan munosabati ko‘pincha ko‘nikmalarni egallash
va bilimlarni
o‘zlashtirishning samarasi qo‘zg‘atuvchini uzluksiz ravishda mustahkamlanib borishning
mahsulidir. (E.Torndayk, B.Skinner va hokazo).
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan «fazoviy zarurat maydoni» nazariyasi psixologiya fani
uchun (o‘z davrida)
muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko‘ra individningxulqi
(xattiharakati) psixologik kuch vazifasini o‘tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat)lar bilan
boshqarilib turiladi va ular fazoviy zarurat maydonining ko‘lami va tayanch nuqtasi
ga
yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Yuqorida taxdil qilingan (sharxdangan) har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqi
(xattiharakati)ni o‘zgalar uchun yopiqyoki mahDUD muhit xususiyatlaridan kelib chiqqan
holdatushuntiradi, bu o‘rinda odam xoxdaydimi yoki yo‘qmi bundan qat’i nazar mazkur sharoitga
moslashmog‘i (ko‘nikmog‘i) zarur, degan aqidaga amal qilinadi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiytarixiy vaziyatlari va ob’ektiv
shartsharoitlari mutlaqo e’tiborga olinmaganga o‘xshaydi.
Psixologiyada psixogenetik yondashish
ham mavjud bo‘lib, u biogenetik, sotsiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik
jarayonlar taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Ushbu yondashishning
uchta mustaqil yo‘nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o‘z mohiyati,
mahsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o‘zaro tafovutlanadi.
Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo‘lmish
emotsiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika
deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyandalaridan biri
—
bu amerikalik psixolog
E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o‘ziga xos betakror
xususiyatga egadir.
a)
shax
siy «Men»ni kashf qilish;
b)
refleksiyaning o‘sishi;
v)
o‘zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof
qilish;
g)
hayotiy ezgu rejalarining paydo bo‘lishi;
d)
o‘z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi vahoka
zo. Uning
fikricha, 14
—
17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning mohiyati ularga kattalarning bolalarcha
munosabatidan qutulish tuyg‘usini tug‘ilishidan iboratdir. 1721 yoshlarning yana bir xususiyati —
o‘zining tengqurlari va jamoatchilik qurshovidan «uzilish inqirozi» va tanholik tuyg‘usining paydo
bo‘lishidir. Bu holatnitarixiy shartlanganlik shartsharoitlar va omillar vujudga keltiradi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning yirik
namoyandalari bo‘lib hisoblanadilar.
Kog
nitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish
mumkin.
J.Piaje intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo‘lib, u intellekt funksiyalari va
intellektning davrlari ta’limotini o‘z ichiga qamrab oladi.
Intellektning asosiy funksiyalari qatoriga
uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko‘nikish)dan iborat bo‘lib, intellektning
funksional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi:
sensomotor intellekti (tug‘ilishdan to 2 yoshgacha);
operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
konkret operatsiyalar davri (7
—
8 yoshdan 11
—
12 yoshgacha);
formal (rasmiy) operatsiyalar davri.
J.Piajening g‘oyalarini davom ettirg
an psixologlarning bir guruhini kognitivgenetik
nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo‘nalishning namoyandalari qatoriga L.Kolberg, D.Bromley,
Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalar kiradi.
Fransuz psixologi A.Vallon nuqgai nazaricha, shaxsning rivojlanishi quyidagi bosqichlarga
ajratiladi:
homilaning ona qornidagi davri;
impulsiv harakat davri
—
tug‘ilgandan to 6 oylikgacha;
emotsional (histuyg‘u) davri 6 oylikdan to 1 yoshgacha;
sensomotor (idrok bilan harakatning uyg‘unlashuvi) davri 1 yoshdan to 3 y
oshgacha;
personalizm (shaxsga aylanish) davri 3 yoshdan to 5 yoshgacha;
farqpash davri 6 yoshdan to 11 yoshgacha;
7)
jinsiy yetilish va o‘spirinlik davri —
12 yoshdan to 18 yoshgacha.Yana bir
fransiyalik yirik psixolog Zazzo o‘z vatanidagi ta’lim
va tarbiya tizimining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq
yondashib va uni o‘ziga xos talqin qilib, insonning ulg‘ayib borishini quyidagi bosqichlarga
ajratishni tavsiya qiladi:
Birinchi bosqich -
bolaning tug‘ilganidan 3 yoshiga
cha.
Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha.
Uchinchi bosqich - 6 yoshidan 9 yoshigacha.
To‘rtinchi bosqich
- 9 yoshidan 12 yoshigacha.
Beshinchi bosqich - 12 yoshidan to 15 yoshigacha.
Oltinchi bosqich - 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Sxemadan ko‘rinib
turibdiki, R.Zazzo shaxs rivojlanishining bosqichlariga individuallik
sifatida tarkib topish, takomillashish nazariyasidan kelib chiqib yondashgani shaxs shakllanishi
pallasining yuqori nuqtasi, ya’ni ijtimoiylashuvi bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning
uchun
uning ta’limoti insonning ontogenezda takomillashuvi, o‘zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va
qonuniyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
G.Grimm shaxs rivojlanishi quyidagi bosqichlardan iborat ekanligini tavsiya qiladi:
chaqaloqlik
—
tug‘ilganidan to 10 kungacha;
go‘daklik —
10 kunlikdan to 1 yoshigacha;
ilk bolalik
—
1 yoshdan to 2 yeshigacha;
birinchi bolalik davri 3 yoshdan to 7 yoshigacha;
ikkinchi bolalik davri
—
8 yoshdan to 12 yoshigacha;
o‘smirlik davri 13 yoshdan to 16 yoshigacha o‘g‘il bolalar, 12 yoshdan 15 yoshigacha qizlar;
o‘spirinlik davri —
17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan20
yoshgacha
qizlar (bokiralar);
etuklik davri: birinchi bosqich
—
22 yoshdan 35 yoshgacha erkaklar,
21
yoshdan 35 yoshgacha ayollar, ikkinchi bosqich
—
36 yoshdan 60 yoshgacha
erkaklar, 36 yoshdan 55 yoshgacha ayollar;
keksayish (yoshi qaytgan davr)
—
61 yoshdan to 75 yoshgacha erkak
lar, 55 yoshdan to 75 yoshgacha ayollar;
qarilik davri 76 yoshdan to 90 yoshigacha (jinsiy tafovut
yo‘q);
uzoq
umr
ko‘ruvchilar
91
yoshdan
boshlab
to
cheksizlikkacha.
Dj.Birron shaxs rivojlanishini quyidagicha tasavvur etadi:
go‘daklik —
tug‘ilgandan to 2 yoshgacha;
maktaboldi davr
—
2 yoshdan to 5 yoshgacha;
bolalik davri
—
5 yoshdan to 12 yoshgacha;
o‘spirinlik davri 12 yoshdan to 17 yoshgacha;
ilk yetuklik davri
—
17 yoshdan to 20 yoshgacha;
yetuklik davri
—
20 yoshdan to 50 yoshgacha;
yetuklik davrining oxiri
—
50 yoshdan to 75 yoshgacha;
qarilik davri 76 yoshdan boshlab.
D.Bromleyning tasni
fi boshqalarnikiga mutlaqo o‘xshamaydi, chunki unda shaxsning
rivojlanishi muayyan davrlarga va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr
—
ona qornidagi
muddatni o‘z ichiga qamrab oladi (zigotaembrionhomilatug‘ilish), ikkinchi davr (bolalik): a)
go‘daklik tug‘ilgandan to 18 oylikkacha, b) maktabgacha bosqichdan oldingi 19 oylikdan to 5
yoshgacha, v) maktab bolalik
—
5 yoshdan 11
—
13 yoshgacha, uchinchi davr (o‘spirinlik) —
1)
ilk o‘spirinlik —
11 yoshdan to 15 yoshgacha, 2) o‘spirsnlik —
15 yoshdan to 21 yoshgacha,
to‘rtinchi davr (yetuklik) —
1) ilk yetuklik davri
—
21 yoshdan to 25 yoshgacha, 2) o‘rta yetuklik
davri
—
25 yoshdan to 40 yoshgacha, 3) yetuklikning so‘nggi bosqichi —
40 yoshdan to 55
yoshgacha, beshinchi davr (qarilik)
—
1) istefo bosqichi
—
55 yoshdan to 65 yoshgacha, 2) qarilik
bosqichi
—
65 yoshdan to 75 yoshgacha, 3) eng keksalik davri
—
76 yoshdan to cheksizlikkacha.
Shunday qilib, biz chet el psixologiyasida shaxs rivojlanishining yo‘nalishlari va
nazariyalarini qisqacha sharxlab o‘tdik.
Qilingan tahlillardan ko‘rinib turibdiki, Yevropa
mamlakatlari va AQSh psixologlari orasida bu sohada bitta umumiy nazariya hali ishlab
chiqilmagan. Buning bosh sababi shaxsning tuzilishi, uni shakllanish qonuniyatlari, uning
kamolotida ob’ektiv va sub’ektiv ta’sirlarning roli, mikro va makromuhitning ta’siri,
rivojlanishning tayanch manbalari bo‘yicha umumiylikning yo‘kligi, aniqmetodologiyaga va ilmiy
platformaga asoslanmaganlikdir.
|