Muloqot jarayonining tuzilishi (tomonlari)

birinchi sinf o‘kuvchisining o‘qituvchi sinfga kirib kelishi bilan o‘rnidan turishga odatlangan 
qoidasiniig bajarilishi hamdiradi. 
Odamlarning ijtimoiy qoidalarga murojaat qilishi ularda o‘z xulq
-
atvori uchun mas’ullik 
hissini uyg‘otadi, harakatlari v
a qiliqlarining ushbu qoidalarga mos kelishi yoki mos kelmasligini 
baholagai holda ularni to‘g‘rilab borish imkonini tug‘diradi.
Qoidalarga qarab mo‘ljal olish kishiga 
o‘z xulq
-atvorining shakllarini andazaga qarab moslash, keraklilarini, ijtimoiy jihatdan 
maqbullarini tanlab olish, nomaqbul shakllariga amal kilmaslik, o‘zining boshqa odamlar bilan 
munosabatlarini yo‘naltirib va boshqarib borish imkonini beradi. O‘zlashtirilgan qoidalardan 
odamlar o‘zlarining xususiy xulq
-
atvorini o‘zgalarning xulq
-atvori bilan taqqoslaydigan mezon 
sifatida foydalanadilar. 
O‘zaro birgalikdagi harakat jarayonlarida ijtimoiy nazorat munosabatga kirishadigan 
odamlar «bajaradigan» rollar repertuariga muvofiq tarzda amalga oshiriladi.
Psixologiyada rol 
deganda xulq-atvorning norm
ativ jihatdan ma’qul bo‘lgan muayyan ijtimoiy mavqeni (lavozimga, 
yoshi yoki jinsiy belgilariga, oiladagi mavqeiga va boshqalarga ko‘ra) egallab turgan har bir 
kishidan tevarak-
atrofdagilar kutayotgan namunasi tushuniladi. Sub’ekt o‘qituvchi yoki o‘quvchi,
vrach yoki bemor, katta yoshli kishi yoki bola, boshliq yoki bo‘ysunuvchi, ona yoki buvi, erkak 
yoki ayol kishi, mehmon yoki mezbon va shu kabi rolni bajaradi. Har qanday rol mutlaqo aniq 
talablarga va atrofdagilarning muayyan orzu-istaklariga javob berishi kerak. 
Yolgiz bir kishining uzi munosabatning turli xil vaziyatlariga duch kelarkan, qoida 
tarikasida har xil rollarni bajaradi. 
O‘zining xizmatdagi roliga ko‘ra direktor bo‘lib turgan kishi 
betob bo‘lib kolganida bemor roliga kirgan holda vrachning barcha ko‘rsatmalarini bajaradi; shu 
bilan birga uy sharoitida u keksa onasiniyag mo‘mingina o‘g‘li rolini saqlab qoladi; mehmonlarni 
qabul qilayotgan kezda mehmonnavoz mezbon bo‘lib chiqadi va hokazo. Rol mavkelarining 
ko‘pligi ba’zida ularning to‘qnash keli
shiga 
—
rol konfliktlariga (ziddiyatlarga) sabab bo‘ladi. 
Uqituvchi pedagog sifatida o‘z o‘g‘lining harakteridagi kamchiliklarni sezmasligi mumkin emas 
va unga nisbatan talabchanlikni kuchaytirish zarur, deb hisoblaydi, lekin ota sifatida u ba’zan 
rahmdill
ik qilib, bolaning salbiy qiliqlarini xaspo‘shlab, ularning avj olishiga ko‘maklashadi. 
Intizomsiz o‘quvchining ota
-onalari huzuriga kelganda pedagog mehmon sifatida ularning 
farzandi nojo‘ya xatti
-harakat qilgani xaqidagi noxush xabar bilan mezbonlarni ranjitmasligi lozim 
edi, lekin o‘qituvchi sifatida shunday qilishga majburdir.
Turli xil rollarni bajarayotgan odamlarning o‘zaro birgalikdagi harakati rollar zhtimoli 
bilan boshqariladi. Kishi buni istaydimi yoki istamaydimi, lekin atrofdagilar undan muayyan 
namunaga mos keladigan xulq-atvorni talab kiladi. Rolning qonday bajarilishi ijtimoiy nazorat 
ostida bo‘ladi, ijtimoiy jihatdan muqarrar ravishda baxolanadi va namunadan salgina chetga 
chiqilishi esa qoralayaadi. 
Jumladan, ota-onalar mehribon, xush muomala, bolalarning ayblariga nlsbatan shafkatliroq 
bo‘lishlari kerak —
bu rollar ehtimoliga mos bo‘lib tupladi va ijtimoiy jihatdan ma’kullanadi, har 
qanday rag‘batga loyiq deb tan olinadi. Lekin atrofdagilarga ota
-onaning xushmuomalaligi xaddan 
oshib ketayot
gani, hamma narsa ham kechirilayotgani sezilib turadi va kat’iyan qoralanadi. 
«Onajonisi o‘g‘lini erkalatib gobordi, ko‘p o‘tmay u xali onasi tugul, boshqalarnimng ham boshiga 
chiqib oladi»—
bu qat’iy, 
ehtimol, nohaq, lekin onaning mehribonligiga nisbatan rollar 
ehtimolining eng oxirgi chegaraspnn aniq belgilab beradigan xukmdir. Ota-onalar bolalariga 
nisbatan qattiqqo‘l va talabchan bo‘lishlari kerak. Bu ham ota
-
onalar roliga oid yo‘l
-
yo‘rikdir. Bu 
o‘rinda ijtimoiy baho ana shu yo‘l
-
yo‘riklarning ikkinchi bir mutlaq chegarasini belgilab beradi 
«U onasining oldida miq eta olmaydi, u bolani tamomila ezib tashlabdi»,—«orqavoratdan» oralash 
shundokgina sezilib turibdi. Shu tarifa ona rolining bajarilishi ijtimoi
y jihatdan ma’qul deb 
topitadigan muayyan diapazon mavjud. Xuddi shu narsa oilaning katta yoshdagi avlodga mansub 
boshqa a’zolariga ham taalluqlidir.
Bolaga kelganda shuni aytish kerakki, uning rolidan gapga albatta quloq solishi, kattalarni hurmat 
qilishi
, a’lo o‘qishn, saranjom
-
sarishta, tirishkok bo‘lishi va shu kabilar bnlan bog‘liq holda 
kutiladigan maqsadlar hammaga ayon. Atrofdagilarning barchasi 
—
faqat oilada emas, balki undan 
tashqari hamma joyda bolaga (maktab o‘quvchisimi, yo o‘spirinmi, bun
-dan 
qat’i nazar) sira ham 

«orqavoratdan» emas, balki, aytish mumkinki, «ochik tekst» bilan, uning o‘z roliga loyikmi yoki 
loyik emasligiki aytaveradi. Shunday qilib, o‘zaro birgalikda karakat kilayotgan odamlar xulk
-
atvorining bir-birlaridan kutgan tahshshlariga mosligi munosabat jarayonida muvaffaqiyatga 
erishishning zarur sharti hisoblanadi. 
Munosbatga kirisharkan, har bir kishi o‘zi bilan munosabatga kirishayotgan odamlarning 
xulq-
atvori, so‘zlari va xatti
-
harakatlari ko‘proq yoki ozroq darajada muayyan bir
tarzda bo‘lishini 
kutadi. 
Kishining boshqalardan eshitshiga yoki ularda ko‘rishga tayyor bo‘lgan narsani ulardan 
kutish mumkinligini bexato va aniq, taxmin qilish qobiliyati va malakasi odob deyiladi. Buidan 
odobli kishi har doim va barcha xollarda bunday 
ehtimolga amal qilaverishi kerak, degan ma’no 
kelib chiqmaydi, albatta. Bordiyu, sub’ektning prinsiplari va e’tiqodi uning nazarida atrofdagilar 
undan kutishayotganiga nisbatan keskin ravishda zid bo‘lgan vaziyat vujudga kelgudek bo‘lsa, u 
prinsipiallik k
o‘rsatib, o‘z xulq
-
atvorining odobga qay darajada to‘g‘ri kelish
-kelmasligi haqida 
qayg‘urib o‘tirmasligi ham mumkin. Galileyning «u baribir aylanyapti!» degan mashhur iborasi 
undan o‘z so‘zidan tamomila va qat’iyan voz kechishni kutayotgan inkivizatorlarga «isbatan 
odobsizlik deb karalishi mumkin emas, albatta. Balki bu yuksak prinsipiallik, ilmiy halollik va 
grajdanlik matonat dalili, xolos. 
Lenin kundalik hayotiy vaziyatlarda noto‘tri taxmin qilish yoki buni inkor etish odobdan 
emas. Odobsizlik 
—
bu muno
sabat jarayonida munosabatga kirishganlarning o‘zaro birgalikdagi 
harakatlarining izdan chщishiga olib keladiean va ba’zan mojaroli vaziyatlarni vujudga 
keltiradigan darajada buzilishi demakdir. Odobsiz xulq-
atvor nisbatan beg‘araz harakterga ega 
bo‘ladi. Masalan, agar ikkita tanish odam uchrashganda juda ham rasmiy tarzda berilgan «Ishlar 
kalay»? degan savolga ulardan biri xonadondagi barcha kishilar sorlig‘i to‘g‘risida, keyingi 
kunlardagi uncha ahamiyatsiz voqealar xususida batafsil hikoya qila boshlasa, 
bu ma’lum darajada 
odobsizlik deb qaralishi mumkin. Lekin ayrim xollarda odob talablariga rioya qilmaslik jiddiy 
salbiy oqibatlarga ham olib keladi. Bu ayniqsa, pedagogik munosabat chog‘ida odobsizlik 
ko‘rinishlarining sodir bo‘lishiga taalluqlidir.
Konkr
et bir misol keltiramiz. Uqituvchi to‘qqizinchi sinfda ifodali o‘qish to‘garagini 
tashkil etib, uni ancha muvaffaqiyatli ravishda olib borardi. 
Uqituvchi o‘quvchilar kollektivining odamlardan tarkib topganligini va xatto yoppasiga, 
hammasi bilan ish olib b
orayotgan bo‘lishiga qaramay har birining shaxsini e’tiborga olish 
kerakligini esdan chikarmasligi shart. 
O‘quvchilar bilan psixologik bog‘lanish xatto vaqtincha 
yo‘qolsa ham katta ziyon yetkazishi aniq, bu aql bovar qilmaydigan salbiy oqibatlarga olib kel
adi. 
Mabodo hamjihatlikning bu tarzda buzilishlari istisno tariqasida bo‘lmasdan, balki qoidaga 
aylanib qolsa, u holda pedagog bilan o‘quvchilar o‘rtasida tezdayoq bartaraf etish mushkul bir 
jarlik hosil bo‘ladi, deb baralla aytaverish mumkin.
Pedagogik od
obning tegishli aloqa o‘rnatish chog‘ida tarbiyachiga in’om etadigan 
imkoniyatlaridan foydalanish o‘quvchining rivojlanishi uchun istiqbol yaratib bergan xolda uning 
shaxsini shakllantirish jarayonini ancha qulay sharoitlarda amalga oshirish imkonini beradi. 
Bog‘lanish (latincha sopasi ya’ni «yaqinlashish» degan suzdan olingan)—
munosabatga 
kiruvchilar o‘rtasida ikki tomonlama aloqa bo‘lishini taqozo etadi.
Bunga erishish va uni 
ko‘ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatga kirishuvchi shaxslarning o‘zaro
bir-birlariga 
hurmati va ishonchidan iboratdir. Pedagog o‘quv
-
tarbiya ishi jarayonida o‘quvchilar bilan aloqa 
boglarkan, ulardan o‘qituvchi rolining o‘zi taqozo etadigan darajada izzat
-
ikrom kutadi. Bu o‘rinli 
rol taxminlari «O‘quvchilar uchun qoidalar» bilan, maktab an’analari, o‘qituvchilar kollektivining 
yakdil talablari bilan qo‘llab
-kuvvatlanadi. Lekin munosabatda odamlarning aloqalari ikki 
tomonlama harakterga ega ekanligi o‘z navbatida o‘qituvchidan ham o‘kuvchilarga nisbatan 
hurmat va ishonch bildi
rilishini talab qiladi. A. S. Makarenkoning nomi bilan bog‘liq «Shaxsga 
nisbatan iloji boricha talabchanlik va unga nisbatan iloji boricha hurmat hamda ishonch bo‘lishi 
kerak», degan mashhur pedagogik ta’rifni juda yaxshi bilgan holda ayrim o‘kituvchilar u
ning faqat 
birinchi qismini qo‘llaydilar, garchi A. S. Makarenko bular yakkita har xil narsa emas, balki yolgiz 
birgina narsa, deb ta’kidlagan bo‘lsa ham, ta’rifning ikkinchi qismiga rioya etishni o‘zlari uchun 
shart deb hisoblamaydilar. 

Download 1,35 Mb.