O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov X. A. Sattorov M. V. Meliqo

75 
5-BOB. ELEKTR ENERGIYA BOZORLARIDA HISOBGA 
OLISH SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH TAMOYILLARI 
5.1. Hisobga olish siyosati prinsiplarini belgilash 
«Hisobga olish» firma yoki tashkilotning iqtisodiy holati to‘g‘risidagi 
ma’lumotni ro‘yxatdan o‘tkazishning bir shakli hisoblanadi. Hisobga 
olishning uch turi mavjud: operatsion, statistik va buxgalteriya hisobi. Bu 
korxonada turli xil o‘lchovlar va hujjatlarning turli shakllaridan foydalangan 
holda doimiy ravishda va davlat muassasalari tomonidan belgilagan muayyan 
usul bo‘yicha amalga oshiriladigan barcha hodisalar va operatsiyalarning 
batafsil iqtisodiy hisoboti sifatida aniqlanadi. 
Turli xil obyektlar, jarayonlarni qayd qilish va tavsiflash o‘lchagichlar 
yordamida o‘lchash natijalari asosida olingan ma’lumotlar asosida amalga 
oshiriladi. Ular mehnat, tabiiy va pul (umumlashgan) o‘lchagichlaridir. Bizni 
elektr energiyasining tabiiy o‘lchagichi, ya’ni …. ming kVt∙soatini hisobga 
olish jarayonlari qiziqtiradi (million kVt soat). 
Energetika sohasidagi mavjud terminlarga muvofiq, iqtisodiy faoliyat 
bo‘yicha texnik hisobot operatsion va statistik hisobga, tijorat hisobi 
buxgalteriya hisobiga mos keladi. 
Accounting ingliz tilida «hisobga olish», «buxgalteriyada hisobga 
olish» (accountdan – hisoblash, hisobot) deb tarjima qilinadi. Boshqa 
tomondan, metering elektrni o‘lchash deb ataladi. 
Elektr energiyani tijorat asosida hisobga olish deganda, mahsulotni 
ulgurji yoki chakana bozorda ishlab chiqarish va (yoki) sotishda davlat 
muassasalari tomonidan belgilangan hujjatlarning usullari va shakllaridan 
foydalangan holda moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun 
axborotni ro‘yxatga olish tizimini tushunish lozim. Tijorat hisob-kitoblar 
uchun ma’lumot o‘lchov natijalari yoki buyurtmachi va iste’molchi orasida 

76 
tuzilgan shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa o‘lchovlar bo‘lib xizmat qiladi, 
o‘lchami regulyatsiya qilingan tabiiy o‘lchagich bilan belgilanadi. 
Ikkinchidan, agar tomonlar ma’lum miqdordagi elektr energiyasi uchun 
(masalan, abonent ichki sektorda hisoblagich bo‘lmasa) elektr energiyasini 
to‘lashga rozi bo‘lganlarida amalga oshirilishi mumkin. Boshqa tomondan, 
iste’molchilarga yetkazib berilgan elektr energiyasi meter bilan o‘lchanadi, 
lekin to‘lanmagan holatda qo‘ng‘iroq qilish ma’nosiz bo‘lib, o‘lchash 
natijalari savdo tashkilotining hisobotlarida aks ettirilmaydi. 
Boshqacha aytganda, "hisobga olish" va har bir hujjat tizimi sifatida 
jarayonlarni keng ma’noda o‘lchash, ma’lumotlarni yig‘ish va uzatish, 
shuningdek, belgilangan qoidalarga muvofiq majburiy ro‘yxatga olishni o‘z 
ichiga oladi. Elektr ta’minoti (sotib olish) to‘g‘risidagi ma’lumotlar faqatgina 
energiya yetkazib beruvchi tashkilot yoki savdo tizimining ma’muriy 
organining buxgalteriya hisob-kitoblarida qo‘llaniladi, shuning uchun ham 
ulgurji yoki chakana elektr energiya bozori mahsulotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
hisob yozuvlarida elektr energiyasini hisoblash tizimi (ro‘yxatga olish haqida 
ma’lumot), har ikki tomonni o‘z ichiga oladi. 
"Hisobga olish" atamasi "o‘lchash" atamasi sifatida ishlatilgani 
noto‘g‘ri emas, balki arxitekturasi va funksionalligi e’lon qilingan 
maqsadlarga mos kelmaydigan avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishga olib 
kelishi mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda, noaniq terminologiya hozirgi 
kunga qadar buxgalteriya hisobini chaqirish uchun ishlatilgan tor professional 
soha bilan tanish bo‘lmaganlarni aldaydi. Misol uchun, bu hisob-kitoblarning 
o‘zi buxgalterlik bo‘limida joylashgan bo‘lsa-da, elektr o‘lchagichni o‘lchash 
moslamasi deb ataladi. Xuddi shu tarzda, "1C.Buxgalteriya" dasturiy 
kompleksli 
shaxsiy 
kompyuterlarni, 
o‘lchov transformatorlari va 
ma’lumotlarni yig‘ish va uzatish qurilmlariga(MYUQ) qaraganda texnikaviy 
vositalarni deb atash mumkin. 

77 
Elektr energetikasida qanday jismoniy miqdor hisobga olinadi? Bu 
savolga javob berish uchun keling, elektr energiya tizimlarini (EET) 
matematik modellashtirish asoslarini ko‘rib chiqaylik. 
Ma’lumki, umuman elektr energiyasi bo‘lmagan jarayonlarning 
e’tiborsizlanishi sharoitida energiya tizimining soddalashtirilgan modeli 
bo‘lgan EET shaklida uning t vaqt bo‘yicha harakatlanishida differensial va 
algebraik matritsa tenglamalari tizimi (xuddi shunday avtomatlashtirilgan 
nazorat 
tizimining 
xatti-harakatini 
tavsiflovchi 
tenglamalar) 
orqali 
tavsiflanishi mumkin: 
𝑑
𝑑𝑡
𝑋(𝑡) = 𝐹[𝑋(𝑡) × 𝑈(𝑡) × 𝐷(𝑡)] 
𝑊((𝑡)) = 𝐻[𝑋(𝑡)] 
bu yerda, X(t) - o‘zgaruvchilar holati vektori; U(t) - nazorat 
harakatlarining vektori (boshqaruvlari); D(t) - bu o‘zgaruvchan ta’sirlar 
vektori (bezovtalik); V(t) - bu chiqish o‘zgaruvchilarining vektori. 
Ushbu tenglamalar t=const
bo‘lganda statsionar rejimdagi elektr 
energiya bozori faoliyat ko‘rsatishi uchun rejalashtirish va hisobot berish 
uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan algebraik tenglamalar tizimiga 
aylantiriladi: 
𝐹(𝑋, 𝑈, 𝐷) =0 
𝑊 = 𝐻(𝑋) 
Holat o‘zgaruvchilari x

Download 2,38 Mb.