75
5-BOB. ELEKTR ENERGIYA BOZORLARIDA HISOBGA
OLISH SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH TAMOYILLARI
5.1. Hisobga olish siyosati prinsiplarini belgilash
«Hisobga olish» firma yoki tashkilotning iqtisodiy holati to‘g‘risidagi
ma’lumotni ro‘yxatdan o‘tkazishning bir shakli hisoblanadi. Hisobga
olishning uch turi mavjud: operatsion, statistik va buxgalteriya hisobi. Bu
korxonada turli xil o‘lchovlar va hujjatlarning turli shakllaridan foydalangan
holda doimiy ravishda va davlat muassasalari tomonidan belgilagan muayyan
usul bo‘yicha amalga oshiriladigan barcha hodisalar va operatsiyalarning
batafsil iqtisodiy hisoboti sifatida aniqlanadi.
Turli xil obyektlar, jarayonlarni qayd qilish va tavsiflash o‘lchagichlar
yordamida o‘lchash natijalari asosida olingan ma’lumotlar
asosida amalga
oshiriladi. Ular mehnat, tabiiy va pul (umumlashgan) o‘lchagichlaridir. Bizni
elektr energiyasining tabiiy o‘lchagichi, ya’ni …. ming kVt∙soatini hisobga
olish jarayonlari qiziqtiradi (million kVt soat).
Energetika sohasidagi mavjud terminlarga muvofiq, iqtisodiy faoliyat
bo‘yicha texnik hisobot operatsion va statistik hisobga,
tijorat hisobi
buxgalteriya hisobiga mos keladi.
Accounting ingliz tilida «hisobga olish», «buxgalteriyada hisobga
olish» (accountdan – hisoblash, hisobot) deb tarjima qilinadi. Boshqa
tomondan, metering elektrni o‘lchash deb ataladi.
Elektr energiyani tijorat asosida hisobga olish deganda,
mahsulotni
ulgurji yoki chakana bozorda ishlab chiqarish va (yoki) sotishda davlat
muassasalari tomonidan belgilangan hujjatlarning usullari va shakllaridan
foydalangan holda moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun
axborotni ro‘yxatga olish tizimini tushunish lozim. Tijorat hisob-kitoblar
uchun ma’lumot o‘lchov natijalari yoki buyurtmachi va iste’molchi
orasida
76
tuzilgan shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa o‘lchovlar bo‘lib xizmat qiladi,
o‘lchami regulyatsiya qilingan tabiiy o‘lchagich bilan belgilanadi.
Ikkinchidan, agar tomonlar ma’lum miqdordagi elektr energiyasi uchun
(masalan, abonent ichki sektorda hisoblagich bo‘lmasa) elektr energiyasini
to‘lashga rozi bo‘lganlarida amalga oshirilishi mumkin. Boshqa tomondan,
iste’molchilarga yetkazib berilgan elektr energiyasi meter bilan o‘lchanadi,
lekin to‘lanmagan holatda qo‘ng‘iroq qilish ma’nosiz bo‘lib, o‘lchash
natijalari savdo tashkilotining hisobotlarida aks ettirilmaydi.
Boshqacha aytganda, "hisobga olish" va har
bir hujjat tizimi sifatida
jarayonlarni keng ma’noda o‘lchash, ma’lumotlarni yig‘ish va uzatish,
shuningdek, belgilangan qoidalarga muvofiq majburiy ro‘yxatga olishni o‘z
ichiga oladi. Elektr ta’minoti (sotib olish) to‘g‘risidagi ma’lumotlar faqatgina
energiya yetkazib beruvchi tashkilot yoki savdo tizimining ma’muriy
organining buxgalteriya hisob-kitoblarida qo‘llaniladi, shuning uchun ham
ulgurji yoki chakana elektr energiya bozori mahsulotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
hisob yozuvlarida elektr energiyasini hisoblash tizimi (ro‘yxatga olish haqida
ma’lumot), har ikki tomonni o‘z ichiga oladi.
"Hisobga olish" atamasi "o‘lchash" atamasi sifatida ishlatilgani
noto‘g‘ri emas, balki arxitekturasi va funksionalligi e’lon qilingan
maqsadlarga mos kelmaydigan avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishga olib
kelishi mumkin. Bunga qo‘shimcha
ravishda, noaniq terminologiya hozirgi
kunga qadar buxgalteriya hisobini chaqirish uchun ishlatilgan tor professional
soha bilan tanish bo‘lmaganlarni aldaydi. Misol uchun, bu hisob-kitoblarning
o‘zi buxgalterlik bo‘limida joylashgan bo‘lsa-da, elektr o‘lchagichni o‘lchash
moslamasi deb ataladi. Xuddi shu tarzda, "1C.Buxgalteriya" dasturiy
kompleksli
shaxsiy
kompyuterlarni,
o‘lchov transformatorlari va
ma’lumotlarni yig‘ish va uzatish qurilmlariga(MYUQ) qaraganda texnikaviy
vositalarni deb atash mumkin.
77
Elektr energetikasida qanday jismoniy miqdor hisobga olinadi? Bu
savolga
javob berish uchun keling, elektr energiya tizimlarini (EET)
matematik modellashtirish asoslarini ko‘rib chiqaylik.
Ma’lumki, umuman elektr energiyasi bo‘lmagan jarayonlarning
e’tiborsizlanishi sharoitida energiya tizimining soddalashtirilgan modeli
bo‘lgan EET shaklida uning t vaqt bo‘yicha harakatlanishida differensial va
algebraik matritsa tenglamalari tizimi (xuddi shunday avtomatlashtirilgan
nazorat
tizimining
xatti-harakatini
tavsiflovchi
tenglamalar)
orqali
tavsiflanishi mumkin:
𝑑
𝑑𝑡
𝑋(𝑡) = 𝐹[𝑋(𝑡) × 𝑈(𝑡) × 𝐷(𝑡)]
𝑊((𝑡)) = 𝐻[𝑋(𝑡)]
bu yerda, X(t) - o‘zgaruvchilar holati vektori; U(t)
- nazorat
harakatlarining vektori (boshqaruvlari); D(t) - bu o‘zgaruvchan ta’sirlar
vektori (bezovtalik); V(t) - bu chiqish o‘zgaruvchilarining vektori.
Ushbu tenglamalar t=const
bo‘lganda statsionar rejimdagi elektr
energiya bozori faoliyat ko‘rsatishi uchun rejalashtirish va hisobot berish
uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan algebraik tenglamalar tizimiga
aylantiriladi:
𝐹(𝑋, 𝑈, 𝐷) =0
𝑊 = 𝐻(𝑋)
Holat o‘zgaruvchilari x
