O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov X. A. Sattorov M. V. Meliqo

49 
4-BOB. O‘ZBEKISTONDA ENHATNING ISTIQBOLLARI 
4.1. O‘zbekistonda ENHAT: kecha va bugun 
Bugungi kunda elektr energiyasining har bir kilovatt-soati uning 
tannarxi va qabul qilsa bo‘ladigan rentabelligini hisobga olganda qancha 
tursa, bunga teng shuncha turishi kerak va iste’molchilar va bozor sub’ektlari 
tomonidan ularning ehtiyojlari va iqtisodiy imkoniyatlariga mos miqdorda 
sotib olinishi kerak. Bu holatni hayotga tatbiq etilishi uchun elektr energetika 
tizimi (EET) va har bir iste’molchida axborotlarni yig‘adigan, ishlov 
beradigan va mos ma’lumotlar omboriga uzatadigan tizimning o‘rnatilishi 
talab qilinadi. Shuning uchun ishlab chiqariladigan va ist’emol qilinadigan
elektr energiyasini yangi hisobga olishning mohiyati energiyani hisobga 
olishning avtomatlashtirilgan tizimlariga, xususan elektr energiyani nazorat 
qilish va hisobga olish avtomatlashtirilgan tizimlari ENHAT da asoslanishi 
kerak. 
ENHAT elektr energiyasi bozorining sub’ektlari orasida sotilgan-
olingan elektr energiyani hisoblash masalalalarini yuqori texnologik yechish
(tijorat jihati), shuningdek, noratsional yo‘qotishlar va hisobga olishsiz 
ist’emolni aniqlash maqsadlarida energiya tizimi va iste’molchilar butun 
texnologik zanjiri bo‘yicha elektr energiyani tovar sifatida o‘tishini nazorat 
qilish masalalarini yechish uchun mo‘ljallangan. 
ENHAT energiya ist’emolini tariflar orqali bilvosita boshqarishni,
ularni cheklash holatlarida elektr yuklamalarni bevosita boshqarishni, 
shuningdek, iste’molchilar bilan rejimli o‘zaro ta’sirlashishni boshqarishni 
ta’minlash 
imkoniyatini 
beradi. 
Generatsiyalaydigan, 
uzatadigan, 
ta’minlaydigan, ishlab chiqarish va boshqa ENHAT guruhlarini yaratilishi 
EES rejimlarini boshqarish uchun butun “ishlab chiqarish – uzatish – 

50 
taqsimlash – yetkazib berish-ist’emol” texnologik zanjirning sub’ektlari keng 
doirasini jalb etish imkoniyatini beradi.
Shu munosabat bilan 2002-yilda “Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda 
“O‘zbekenergo” AJ da elektr energiyasini tijorat asosida hisobga olishning 
avtomatlashtirilgan tizimini yaratish Konsepsiyasi” ishlab chiqilgan va 
tasdiqlangan. 
Konsepsiyaga 
muvofiq, 
ENHAT 
va 
uning 
modernizatsiyalangan variantlari o‘lchashlar, ishlov berish, saqlash va tijorat 
asosida hisobga olish ma’lumotlarini taqsimlangan ko‘p pog‘onali tizimi 
hisoblanishi va arxitekturaning ochiqligi va taqsimlangan ishlash 
prinsiplarida qurilishi kerak. Elektr energiyasi hisoblagichlari, ma’lumotlarni 
yig‘ish va uzatish qurilmalari bilan o‘zaro ta’sirlashishi axborot 
bayonnomalarini tavsiflaydigan hujjatlar elektr energiyasini tijorat asosida 
hisobga olish tizimlari operatorlari, shuningdek bosh operator tasarrufida 
bo‘lishi kerak. Ko‘rinib turibdiki, kompaniyada elektr energiyasi va quvvatni 
ishlab chiqarish va foydalanishda bunday o‘zaro ta’sirlashishi sub’ekti 
“O‘zbekenergo” DAK ning “Energosotish” funksional filiali (FF) 
hisoblanadi. O‘zbekiston energetikasini reforma qilishning boshlanishi bilan 
ho‘jalik yuritishning quyidagi mustaqil sub’ektlari hosil bo‘ldi: 

elektr energiyasini ishlab chiqarish bo‘yicha ochiq aksionerlik 
jamiyatlari (IES, IEM OAJ); 

elektr energiyasini uzatish, taqsimlash va sotish ochiq aksionerlik 
jamiyatlari (ES OAJ); 

elektr 
energiyasini 
uzatish 
bo‘yicha 
unitar 
korxonalar 
“O‘zelektrtarmoq”, GES kaskadlari va boshqalar. 
O‘zbekiston energetika tizimi sub’ektlari hozirgi vaqtda energiya 
bozorini ishlashi sharoitlarida elektr energiyasini hisobga olish tizimlarining 
ishlashiga tegishli bo‘lgan texnik talablarni e’tiborga olmasdan 

51 
loyihalashtirilgan va qurilgan energetika ob’ektlarini ishlatadi. Shuning 
uchun 1991-yilgacha qurilgan elektr energiyasini hisobga olish tizimlarining 
quyidagi o‘ziga xos xususisiyatlar xarakterli: 

elektr energiyasi hisoblagichlarining sezilarli qismi eskirgan va 
zamonaviy ko‘p funksiyali hisobga olish vositalariga almashtirilishini talab 
qiladi; 

kuchlanish transformatorlari o‘lchash zanjirlaridagi kuchlanish 
yo‘qotishlari me’yoriy qiymatlardan oshadi; 

tok transformatorlari va kuchlanish transformatorlari ikkilamchi 
zanjirlari yuklamalarining qiymatlari me’yoriy talablarga javob bermaydi; 

elektr energiyasini ba’zi olish-sotish nuqtalarida hisoblagichlar mavjud 
emas, bu elektr energiyasini tijorat asosida hisobga olish haqidagi me’yoriy 
hujjatlar talablariga zid;

elektr energiyasini tijorat asosida hisobga olish asboblari elektr 
energiyasini olish-sotish nuqtalarining barchasida ham o‘rnatilmagan 
(sub’ektlar elektr tarmoqlari balansli tegishliligi chegaralarida emas); 

elektr energiya yo‘qotilishlari haqidagi ma’lumotlar axborotlarni 
uzatish va o‘zgartirishda katta xatoliklarga ega bo‘lgan ma’naviy va fizik 
eskirgan hisoblash usullarida shakllantiriladi; 

o‘lchov tizimlarida sezilarli quvvat pasayishlarida sezgirligi past yoki 
nochiziqli zonada ishlaydigan past aniqlik sinflaridagi elektr hisoblagichlar, 
kuchlanish va tok transformatorlari ishlatiladi; 

elektr energiyasini ishlab chiqarish va ist’emoli haqida operativ va 
sinxronlashtirilgan vaqt bo‘yicha ma’lumotlarni yig‘ish amalga 
oshirilmaydi; 

52 

elektr energiyasini hisobga olish nuqtalaridan ma’lumotlarni 
axborotlarni yig‘ish va ishlov berish markazlariga uzatish uchun aloqa 
kanallari odatda past uzatish tezligiga ega yoki mavjud emas. 
Elektr energiyasini tijorat asosida hisobga olish sohasida nazariy 
ishlanmalarning mavjud emasligi o‘lchashlar, ishlov berishlar va ularning 
natijalarini uzatishlarni, balansning tashkil etuvchilarini (hisobga olish 
ko‘rsatkichlarini) aniqlashni, hisoblarni yozib berishning bajarilishining 
o‘zaro bog‘langan tashkiliy va texnik muammolari butun spektrini ko‘rib 
chiqishni dolzarb qiladi. 
Bunday tahlil qilish elektr energiyadan foydalanishni texnologik 
ta’minlashni takomillashtirish yo‘llarini belgilashga va yakuniy natijada 
energiyani tarqatish faoliyatini takomillashtirishga imkon beradi.energiya 
tizimini samaraliroq ishlashi va zamonaviy o‘zaro munosabatlarni tashkil 
etish uchun barcha o‘zaro ta’sirlashish sub’ektlari elektr energiyani ishlab 
chiqarishi, uzatishi va ist’emoli haqidagi operativ ma’lumotlarni aniq va 
ishonchli, vaqt bo‘yicha differensiallangan elektr energiya va quvvatni 
hisobga olishni tashkil etish zarur. Buni faqat barcha EET sub’ektlarida 
generatsiyalaydigan, uzatadigan va energiya ta’minoti kompaniyalarida va 
elektr energiya iste’molchilarida qo‘llaniladigan zamonaviy ENHAT lar 
asosida amalga oshirish mumkin.
Elektr energiyani tijorat asosida hisobga olish avtomatlashtirilgan 
axborot­o‘lchov tizimining yaratilishi O‘zbekiston EET uchun dolzarb 
bo‘lgan quyidagi masalalarni yechishga imkon beradi: 

elektr tarmoqlari balansli tegishliligi chegaralarida va uning 
subyektlaridag har bir hisobga olish nuqtasida elektr energiyani (aktiv va 
reaktiv) tijorat asosida hisobga olishni ta’minlash; 

53 

hisoblashlar uchun qabul qilingan vaqt intervalida ishlab chiqaruvchilar 
ishlab chiqaradigan haqiqiy elektr energiyasini (aktiv va reaktiv) aniqlash; 

o‘zaro ta’sirlashish subyektlariga keladigan elektr energiyasining (aktiv 
va reaktiv) haqiqiy hajmlarini hisoblash; 

elektr energiyasini ishlab chiqarish, uzatish va ist’emoli haqida 
ma’lumotlarni olish aniqligini, ishonchliligini va operativligini oshirish; 

barcha hisobga olish nuqtalaridagi o‘lchashlar sinxronligini ta’minlash; 

hisobga olish asboblari ma’lumotlarini yig‘ish, uzatish va ishlov berish 
jarayonlarini avtomatlashtirish; 

elektr energiyasini ishlab chiqarish, uzatish va ist’emoli rejimlarini 
boshqarish operativligini oshirish; 

elektr energiyasini barcha tarkibiy balanslarini aniqlash va taxmin 
qilish; 

elektr energiyasini berilishiga hisoblashlarni takomillashtirish; 

elektr energiya (quvvat) ishlab chiqaruvchilari, yetkazib beruvchilari va 
iste’molchilari orasida davlat rostlashi va raqobat prinsipida optimal iqtisodiy 
munosabatlarni shakllantirish. 
Konsepsiyaga muvofiq hisobga olish avtomatlashtirilgan tizimini 
qurish jarayonida qator tashkiliy, texnik va moliyaviy-iqtisodiy, xususan 
quyidagi masalalarni yechish zarur: 

ishlab chiqarilgan, uzatilgan va ist’emol qilingan elektr energiyaning 
aniq hajmini aniqlash uchun ma’lumotlarni yig‘ish, uzatish va ishlov berish 
qismida, shuningdek axborotlarni shakllantirish va foydalanish qismida elektr 
energiyani ishlab chiqarish va foydalanish sub’ektlari orasida (keyinchalik 
o‘zaro ta’sirlashishi subyektlari) o‘zaro ta’sirlashishi qoidalarini ishlab 
chiqish; 

54 

elektr energiyasini o‘lchash texnikasi vositalariga qo‘yiladigan 
talablarni aniq belgilaydigan amaldagi me’yoriy hujjatlarni xalqaro va davlat 
standartlariga mos keltirish; 

hududiy belgilari bo‘yicha chegaradosh o‘zaro ta’sirlashish sub’ektlari 
orasidagi elektr energiyasi yo‘qotilishini aniqlash va munosabatlari usullarini 
ishlab chiqish; 

amaldagi me’yorlarni, shuningdek, elektr energiyasini hisobga olish 
tizimlarini o‘rnitish prinsiplari va qoidalariga taaluqli bo‘lgan zarur 
o‘zgartirishlarni loyihaviy yechimlarga kiritish; 

zamonaviy 
sertifikatlashtirish 
va 
metrologik 
bazani 
ham 
hisoblagichlarni, elektr energiyani hisobga olish tizimlarini, kuchlanish 
transformatorlarini va tok transformatorlarini ishlab chiqarish bosqichida 
ularni ishlatish, ta’mirlash va xizmat ko‘rsatish jarayonida yaratish; 

hisoblagichlarni tekshirishni amalga oshirish uchun etalon qurilmalarni 
ishlab chiqish, tayyorlash yoki sotib olish; 

zamonaviy 
elektr 
energiyasini 
hisobga 
olish 
tizimlarini 
va 
hisoblagichlarini 
umumiy 
ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
etish 
uchun 
investitsiyalar va texnologiyalarni jalb etish uchun sharoitlarni yaratish; 

elektr energiyasini ishlab chiqish va ist’emol qilishda o‘zaro 
ta’sirlashishlar subyektlari ENHAT larini qurishni moliyalashtirish 
manbalarini aniqlash. 
Yuqorida ta’kidlangan masalalarni amalga oshishida ishonchli aloqani 
ta’minlash elektr energiyasi iste’molchilari va yetkazib beruvchilari orasida 
bir tomondan, boshqarish tizimlari darajasi orasida boshqa tomondan muhim 
ahamiyat kasb etadi. Aloqa kanallari sifatida ENHAT da elektr uzatish 
liniyalari bo‘yicha yuqori chastotali aloqa kanallari, fizik liniyalar, ajratilgan 
va kommutatsiyalanadigan telefon kanallari, radiokanallar, optik tolali 

55 
kanallar, sun’iy yo‘ldoshli aloqa kanallari va boshqalar ishlatilishi mumkin. 
ENHAT aloqa kanallari maxsus hosil qilinishi yoki subyektlar boshqa texnik 
tizimlari bilan ishlash uchun mo‘ljallangan aloqa kanallaridan ENHAT talabi 
bo‘yicha ajratilishi mumkin. 
1950-2000-yillar davrida o‘tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi 
energiya ta’minoti tashkilotlari tarmoqlarida ishlatiladigan elektr energiya 
induksion tizimli hisoblagichlari ishlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu 
asboblar qator quyidagi kamchiliklarga ega: 

zamonaviy daraja talablariga javob bermaydigan aniqlik darajasi past 
(ishlatiladigan hisobga olish induksion tizimlarili asboblar o‘rtacha statik 
xatoligi kamomad tomonga 10-12 % ni tashkil etadi); 

ko‘rsatkichlarni kamaytirish va ishlash aniqligini pasaytirish 
maqsadlarida hisoblagichlar mexanizmlari ishlashiga ruxsat etilmagan 
aralashish imkoniyati; 

turli kamomad qiymatlariga olib keladigan induksion tizimli 
hisoblagichlarning past sezgirligi (ham energiya kompaniyalari ob’ektlarida, 
ham iste’molchilar tarmoqlarida); 

xizmat ko‘rsatiladigan asboblar ish qobiliyatining qayta tiklash uchun 
zarur hisoblagichlar komponentlarining so‘nggi yillardagi (1998-2002) 
ortgan narxlari; 

iste’molchilar 
tarmoqlarida 
ishlatiladigan 
hisoblagichlar 
ko‘rsatkichlarini foydalanilgan energiyaga to‘lovni kamaytirish maqsadida 
soxtalashtirish imkoniyatlari.
Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarning oldini olish uchun 
“O‘zbekenergo” AJ va energiya ta’minoti tashkilotlarining iqtisodiy holatini 
sog‘lomlashtirish maqsadida quyidagi ishlarni bosqichma-bosqich amalga 
oshirish lozim. 

56 

barcha toifalardagi iste’molchilarda – tashqaridan aralashishga ruxsat 
etmaydigan va muddatidan o‘tgan qarzdorlik bo‘lganida elektr energiya 
manbalaridan iste’molchilarni avtomatik uzishni amalga oshirishga imkon 
beradigan elektr energiyani hisobga olishning zamonaviy asboblari;

“O‘zbekenergo” AJ korxonalarida – ist’emol qilingan elektr energiyani 
masofadan hisobga olish va to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘liq amalga 
oshirilishini ta’minlaydigan elektr energiya ist’emolini hisobga olish 
integratsiyalangan tizimlari, ularning ishlatilishi va tarmoqlarda tashishda 
yo‘qotishlarni nazorat qilish. 
Joriy etilgan elektr energiyasini bir fazali elektron hisoblagichlaridan 
foydalanish samaradorligini tahlil qilish uchun tadqiq qilinadigan 
iste’molchilarda 2-2,5 aniqlikdagi sinflardagi induksion hisoblagichlar 
bo‘lgan 2007-yilning noyabr oyiga taqqoslaganda 2008-yilning noyabridagi 
elektr energiya ist’emolining o‘zgarishi darajasi haqidagi axborotdan
foydalanildi. Ta’kidlash zarurki, elektr tarmoq har bir korxonasida 2004-
2008-yillar davrida ist’emol qilingan elektr energiyaning yillar bo‘yicha 
o‘rtacha qiymatlari aniqlangan. 
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy elektron hisoblagichlar joriy 
etilganidan keyin bir fazali tarmoqlarda elektr energiyaning o‘rtacha ist’emoli
25-30 % ga ortdi, bu maishiy va kichik quvvatdagi kuch iste’molchilarida 
ularning qo‘llanilishi samaradorligini ko‘rsatdi. 
Shunday qilib, elektr energiyasini iste’molchilarga o‘rnatilgan 
hajmlarda sotishda ENHAT elementlarini o‘rnatish bo‘lgan zamonaviy 
hisobga olish asboblarini joriy etish hisobiga respublikada faqat 2005-2008
yillarda qo‘shimcha 3 mlrddan ortiq so‘m olishga erishildi. Iste’molchilarda 
elektr energiya zamonaviy hisoblagichlarini o‘rnatish narxi ENHAT-
masofadan so‘rov o‘tkazilib ishlatilishi va hisoblagichlarga ta’sir etish 

57 
maqsadlari uchun qo‘shimcha qurilmalarni hisobga olganda bitta nuqta uchun 
95 000 so‘mni tashkil etdi. 
Bir fazali iste’molchilarda o‘rnatilgan bir fazali hisoblagichlar nafaqat 
elektr energiya ist’emolini hisobga olish va boshqarishni ta’minlaydi. 
Hisoblagichlar uzuvchi rele, differensiallangan tok datchiklari va 0,4 kV 
tarmoq bo‘yicha ma’lumotlarni uzatish uchun past kuchlanishli modemlar 
bilan jihozlanishi energiya ta’minoti tashkilotining istagi va zarurati 
bo‘yicha to‘ldirilishi mumkin. 
Uch fazali iste’molchilarda hamda energiya balansini nazorat qilish 
nuqtalarida o‘rnatiladigan uch fazali hisoblagichlar elektr energiyasi 
ist’emolini hisobga olish va boshqarishni ta’minlaydi. 
Yuqorida aytilganlarni e’tiborga olib hisobga olish tarmoqlarining 
tashkil etishning quyidagi sxemasi amalga oshiriladi: 

hisoblagichlar iste’molchilarda bu liniyadan yoki transformator 
nimstansiyasidan barcha iste’molchilar ta’minlanishi hisobga olinadigan 
tarzda o‘rnatilishi kerak. Ko‘p qavatli uylarda bitta qutiga ixcham o‘rnatiladi 
va hisoblagich orqali individual kabel bo‘yicha energiya iste’molchiga 
beriladi. Shunday qilib, hisoblagichlarga iste’molchilarning ruxsat 
etilishining oldi olinadi, asboblar ko‘rsatkichlariga nazorat qiluvchi 
xodimlarni ruxsat etilishi osonlashadi, energiya ta’minti tashkilotida 
axborotlarni avtomatlashtirilgan uzatilishi uchun hisobga olish tizimining 
keyingi modifikatsiyasi tayyorlanmoqda; 

marshrutizatorlar 0,4 kV li transformator nimstansiyalarida o‘rnatiladi 
va ularning tarmog‘iga ulangan iste’molchilar to‘g‘ri ulanadigan 1,0 sinfdagi 
bir va uch fazali hisoblagichlarga, shuningdek, tarmoqning tugunli 
nuqtalariga o‘rnatilgan “balansli” uch fazali hisoblagichlarga xizmat 

58 
ko‘rsatadi (ko‘p qavatli uylar va korxonalar kirishlari, individual 
quruvchilarni ulanishi tarmoqlanishlari). Transformator nimstansiyalarida 
transformatorli ulanishli 0,5 sinfdagi “balansli” uch fazali hisoblagichlar 
o‘rnatiladi; 

marshrutizatorlardan ma’lumotlar energiya ta’minoti tuman markaziga 
mos aloqa liniyalari, shu jumladan, shahar ATS i tarmog‘idan foydalanuvchi 
liniya bo‘yicha uzatiladi. 
Tuman 
markazi 
tuman 
nimstansiyasiga 
yaqin 
joylashganda 
ma’lumotlarni uzatish uchun 6-10 kV li tarmoq ishlatilishi mumkin. 
Markazda axborotlarni qabul qilish, ishlov berish va saqlash tashkil etiladi, 
iste’molchilar bilan ishlash amalga oshiriladi. Axborotlardan foydalanish, 
yechimlarni qabul qilish va nazorat ularni bajarilishining qulayligi uchun 
tumanning mnemonik kartasi qurilmasini o‘rnatish ko‘zda tutiladi. Unda 
avariya holatlari, tarmoqdagi buzilishlar, iste’molchilarni uzish-ulash 
haqidagi operativ axborotlar aks ettiriladi. Tuman markazi axborotlari 
keyingi umumlashtirish uchun energiyani hisobga olish shahar markaziga 
uzatiladi. Shunga o‘xshash tarzda, shahar markazi axborotlari viloyat yoki 
respublika markaziga uzatilishi mumkin. 

Download 2,38 Mb.