Kanalni bo‘ylama xolatidagi geometriyasi. Kirya asbobini kallarnini
170
tuzilishi bo‘yicha besh maydonga ajratiladi (6.4-rasm): kirish, siquvchi,
o‘tkazish, kalibirlash va chiqish.
Kirish maydonii kanalning siqilish zonasiga kirishda metall sirt qismidagi
tirnalish va chizilishlarni oldini olish uchun ishlatiladi.
Bu nuqsonlarning sababi,
odatda, kiryalash jarayonida kanalning o‘qlari va o‘tkaziluvchi profel orasida bir
biriga mos kelmaslik natijasida hosil bo‘ladi. Undan tashqari kanal bosimda qolgan
moylovchi modda kirish maydonidan siqilib chiqadi,
siqish maydonidagi
zagotovkani qamrab oladi, ya’ni bu maydonga moylash moddasini kelishini
yaxshilaydi. Kirish zonasini shakllantirish uchun kirya asbob kanalining o‘qiga
nisbatan 40-45° burchak ostida o‘rnatilish kerakligi aniqlangan.
6.3-rasm. Kiryalash kuchlanishini
deformatsiyanish darajasiga bog‘liqligi
6.4-rasm. Kirya asoboini
maydoni: 1 – kirish; 2 – siqish; 3 –
o‘tish; 4 – kalibirlash; 5 – chiqish
Metllarni deformatsiyalanishidagi besh maydondan uch maydonida kiryalash
jarayoni sodir bo‘ladi: siqishda, kalibirlashda va juda kam miqdorda o‘tishlarda.
Shuning uchun bu maydonlarda bo‘ylama profilga faqat kiryalash kuch va
kuchlanishi ta’sir qiladi, shartli ravishda deformatsiyalanish maydoni deyish
mumkin.
Kiryalashda zagotovkaning asosiy eng ko‘pi deformatsiyasi to‘g‘ri chiziq
hosil qiladigan tejamkorlik maydonida amalga oshiriladi, α burchak ostida kanal
o‘qiga qiyalik kirya asbobini qiyaligi deb nomanadi. O‘qni katallashishi kirya
171
asbobi bilan metall sirtini aloqaga kirishini kamaytiradi, bu esa ishqalanish va
kiryalash kuchini kamaytiradi. Shu bilan bir vaqtda kiryalash kanalini sirt
qismidagi
metallni
bosimini
oshiradi,
ishkalanish
koeffitsentini
va
kiryalanishdagi kuchni o‘stiradi. Kiryalash kuchiga teskari ta’sir ko‘rsatadigan
ikki guruh omillar mavjudligi tufayli, kiryalash kuchining minimal qiymatlariga
mos keluvchi optimal burchaklar maydoni hosil bo‘ladi, odatda bu α = 5-18°
(6.5-rasm) bo‘ladi.
Bundan tashqari, deformatsiya darajasining oshishi tufayli
qo‘shimcha harakatlarni bartaraf qilish uchun qo‘shimcha kuch talab qilinadi.
Kichik qiyalikda metallni yuzasini kirya asbobi bilan tasirlanish darajasi oshadi,
lekin deformatsiyalanish darajasi pasayadi.
Siqish va kalibirlash maydoni
birlashtirib o‘tish maydoni odatda bu
ikki maydonni nuqtalari bir biriga
tegib o‘tishidan yoy shaklni hosil
qiladi. O‘tish zonasining bu shakli
qo‘shni
zonalarning
interfeys
nuqtalarining
intensiv
eyilishini
kamayganligi tufayli kirya asbob
kanalning barqarorligini oshiradi.
6.5-rasm. Kirya asbobini ishchi
burchagini kiryalashdagi
kuchlanishga bog‘liqligi
Kalibirlash maydoni profilni kerakli o‘lchamda shaklatirib berish uchun
xizmat qiladi, undan tashqari chiqish maydonidagi chidamlilikni oshiradi. Hosil
bo‘lgan kalibirlash maydoni to‘g‘ri chizikli tekislikda, ya’ni kirya asbobini
kanalini o‘qiga parallel xolatda shaklanadi. Bir tarafdan, kalibirlash maydoning
uzunligi o‘sishi tortilib deformatsiyalanish o‘chog‘ini oshiradi, ishkalanish
kuchini o‘stiradi va undan kelib chiqib, kiryalash kuchi va profellarni uzilish
xafi ham ortadi. Boshqa tarafdan, bu maydonni uzunligi qanchalik uzun bo‘lsa,
shunchalik barcha deformsiyalanish moslashadi va shunchalik ko‘p darajada
kirya asbobi kanlida radius bo‘ylab tarqalgan bosim kamayadi, bu xolatlarda
172
kirya asbobini eyilish darajasi pasayadi. Zamonaviy ishlab chiqarish
korxonalarini amaliyotida kirya asbobini kalibirlash maydonini uzunligi (0,1-
1,5) D
1
nisbatda bo‘lgan holat qabul qilingan. SHuni ham eslatib o‘tish
muhimki, simning diametri D
1
qanchalik ingichka bo‘lsa, kalibirlash maydonni
shunchalik uzun bo‘ladi. Bunday nisbat simda aniq o‘lcham va yuza qismi
sifatli bo‘lish uchun juda ham muhim.
Chiqish maydoni, kirish kanali singari deformatsiyalangan metallni,
kiryalash vaqtida kirya asbobi kanallarni va kiryalash kuchini to‘g‘ri
taqsimlanmasligi natijasidan hosil bo‘ladigan tirnalishlar saqlash vazifasini
bajaradi.
Deformatsiyalanuvchi metall va asboblarni o‘zaro ta’sir yuzalarida
ishqalanish. O‘zaro ta’sirdagi yuzalardagi ishqalanish, qiryalash kuchi va
kuchlanishlarni kiymatiga bog‘liq, bu kirya asbobi va deformatsiyalanuvchi
metallni xossasidan, kiryalash kanalini va qarshlik ko‘rsatuvchi zagotovkani yuza
qismlarini ishlov berilish sifatidan, moylash moddasini xossasidan va
deformatsiyalanish maydoniga chiqish usulidan, taranganishga qarshlik va kirya
asbobi kanalini konstruksiyasi va boshkalardan aniqlanadi. Masalan, kirya asbobi
tayyorlangan materiali qanchalik qattiq bo‘lsa, uni kanali shunchalik sifatli
pardozlanadi, uning yuza qismiga deformatsiyalanuvchi metall qirindisi
shunchalik kam birikib qoladi va ishqalnish koeffitsenti shuncha past bo‘ladi.
Lekin kirya asbobi kanallarini pardozlash sifati bir xilda bo‘lganda po‘latli kirya
asboblar uchun kiryalanish kuchi qattiq qotishmadan tayyorlangan kirya asbobiga
nisbatan solishtirilganda ancha katta bo‘ladi.
Kiryalash davomida chegeraviy va suyuqlikdagi ishkalanish hosil bo‘ladi.
Suyuqlikdagi ishkalanish ikki kirya asbobi maydonida hosil bo‘ladi, ya’ni birinchi
bosim kirya asbobini kalibirlash maydonini tashqi dametri zagotovka dastlabki D
| 