Nazorat savollari
1. Sanoat sharoitida sianlash tezligiga ta'sir qiladigan omillar nimalar
kiradi?
2. Sianlash tezligiga temir minerallarining ta'siri qanday?
3. Sianlash tezligiga mis, qo‘rg‘oshin va rux minerallarining ta'siri
qanday?
10 - ma’ruza
SIANLI BO‘TANANI QUYUQLASHTIRISH VA FILTRLASH
Reja:
1. Oltineritilganeritmalarnichiqitlardantozalash.
2. Davriy va uzluksiz dekantatsiya.
3. Suzish usullari.
Kalit so’zlar:
davriy dekentatsiya, uzliksiz dekentatsiya, filtrlash,
suyuq-qattiq nisbatligi, ters oqim usuli.
Tanlab eritish natijasida eritma xamda chikitlardan iborat butana
xosil buladi. Sorbsiyali tanlab eritishdan farkli ularok, avvalgi, yoki
boshkacha aytganda klassik texnologiyalarga asosan oltinli eritmani
tashlamadan ajratish oltinli eritmani chikit tashlamadan ajratish uchun
tindirish va suzish (filtrlash) zarur buladi.
Davriy dekantatsiya.
Nodir metallar erigan butanani aralashtirib, dekantatsiyalash uchun
maxsus chanlarga xaydab, uni tindirishga kuyiladi. Kattik va solishtirma
ogirligi katta zarrachalar idish tubiga tula boshlaydi, tingan eritma esa,
sifon kurilmasi (surib oluvchi) orkali kattik butana-cho’kma ustidan
boshka idishga surib olinadi. CHan tubiga chukkan butanada xali eritma
kup, u S : K = 1:1 buladi. Bu eritmalarni ajratish uchun chukkan butanaga
ozrok sinil eritmasi kushib aralashtiriladi. Bu ish barcha erigan oltinni
yuvib olguncha davom ettiriladi. Oltinga boy bulgan eritma uni cho’kmaga
87
tushirish uchun junatiladi. Ikkinchi, uchinchi yuvishdan chikkan oltinga
kamyob eritmalar, keyingi yuvish ishlarida kaytadan ishlatishga
yuboriladi. SHu yusinda kayta- kayta, karam-karshi okim sifatida
ishlatilgan eritmaning xajmini saklagan xolda oltinga boy eritmalar xosil
kiladi. Bu kurib chikilgan usul davriy bulib, kup mexnat talab kiladi.
Xozirgi kunda bunday usul ishlab chikarish xom-ashyosi kam, tarkibida
oltini kup bulgan kichik korxonalarda ishlatilishi mumkin. Ba’zida
aralashtirish va aralashtirib, sung dekantatsiya kilish bir dastgoxning uzida
olib borish mumkin. Bu usulni ishlatishda Angren va Chodak oltin
saralash fabrikalari misol bulishi mumkin.
Ters okim usulida uzluksiz dekantatsiyalash.
Agarda, ruda tarkibida loyixali material bulmasa bu usulni nisbatan
kattarok korxonalarda ishlatish mumkin. Bunda tanlab eritilgan butana,
bir-necha agitatorlarda aralashtirilib, bir-necha kuyultirgichlarda tindirilib
dekantatsiyalanadi. Sunggi kuyultirgichdagi, dekantatsiyalanib chukkan
cho’kma tashlama chikit xisoblanib, tashlama joylarga tashlanadi. Toza
suv shu eng sunggi kuyultirgichga kuyiladi. Sunggi kuyultirgichdan
oldingi, kuyultirgich slivi birin-ketin uzidan oldingi orkali, yanchish
tegirmoniga
kuyiladi.
YAnchish
tegirmonidagi
butana
birinchi
kuyultirgichga, birinchi kuyultirgichdagi sliv eritmadagi oltin cho’kmaga
tushirishga yuboriladi.
Kuyultirgichlarda butanani tezrok samarali chuktirish uchun, xozir
poliakrilamid PAA kabi flokulyantlar ishlatiladi.
Bu usuldagi tindirish AQSHning Karlin, Avstraliyaning Moline
ishlatilmokda.
Kup kavatli aralashtirgich obkashlari (yaruslar) kuyultirgichlar xam
ishlatilmokda. Meksikaning Teyoltita, AQSHning Tetgen fabrikasida uch
yarusli, Ruminiyada esa besh yarusli kuyultirgichlar ishlatilmokda.
Suzish usullari.
Gidrometallurgiya jarayonida, kattik fazadan, suyuk fazani govak
metallar yordamida, yoki boshka metallar yordamida ajratish suzish-
filtrlash deyiladi. Bu usul suzish dastgoxlarida amalga oshiriladi.
Bunda suyuk va quyuq fazalar bir-biridan mato orkali,
vakuumsurgich
bilan
ta’minlangan
kurilma
bilan
ajratilgan.
88
Vakuumsurgichlar orkali, eritma kurilma ichiga govak mato govak
turlarida utadi, kattik kek deb ataluvchi kismi mato sirtida utolmay
kapishib koladi. SHunday yul bilan butana suyuk filtrat va kuyuk kek
matolariga ayriladi. Suzish dastgoxlarining ba’zilari davriy, ba’zilari
uzluksiz ishlaydi.
Birinchi turdagi suzish dastgoxlari kuzgalmas bulib, ikkinchi
turdagi dastgoxlarning ishchi kismlari uzluksiz xarakatda buladi. Birinchi
tur suzgichlarning barcha maydonlarida jarayon bir xil kechadi. Ya’ni
butana berish, kekni yuvish, filtratni dastgoxdan olib chikish. Uzluksiz
ishlaydigan suzish dastgoxlarining ayrim ishchi kismlari butanani kabul
kilsa, boshka kismi suyuklikni suradi. YAna bir kismi esa kapishgan
cho’kma-kekni “puflab” bushatadi va keyingi vazifani bajarishga utadi.
Suzish jarayoni gidrodinamik jarayondir. Suzish tezligi suzish tusigining
ikki yonidagi bosimlar ayirmasiga tugri proporsional va suyuklikka
kursatilayotgan karshilikka teskari proporsional.
Xozirgi kunda sanoat mikyosida ishlatilayotgan suzish uchun
muljallangan dastgoxlarinng turlari kup va xilma-xildir.
Bunday dastgoxlarni shartli ravishda kuyidagi turlarga buliщ
mumkin.
1.
butana ustunining gidrodinamik bosimi bilan ishlaydigan
suzgilar.
2.
Vakuum suzgichlar.
3.
Suzishga muljallangan butananing ortikcha bosimi xisobiga
ishlovchi suzgichlar.
Gidrodinamik kuch xisobiga ishlaydigan birinchi turdagi suzgichlar
xisobda bulib, u asosan eritmani sunggi tindirish jarayoni uchun
foydalaniladi. Ularning eng soddalaridan biri, suzishgi imkon beradigan
tubli idishdir (chan). Uning suzish tubigan yirik donador tum tushaladi.
Bunday suzish tubidagi kum ifloslansa, chikitlarga tulsa, uni
almashtiriladi. Bu dastgox kul kuchi xam talab kiladi.
Vakuum –suzgichlar: ularning davriy va uzluksiz ishlaydigan turlari
mavjud. Davriy ravishda ishlaydigan vakuum suzgichlaridan biri nutch-
suzgichdir. Uning tagi yassi bulib, vakuum orkali xavo suriladi. Taglik
ostida tusik orkali surish vakuum urnatilgan. Bu dastgoxning suzish yuzi
89
tagligi 1m
2
dan 6 m
2
ga etadi. Cho’kmaning kalinligi 50-100 mm buladi.
Ishchi vakuum 500-700 mm simob utuniga teng. Kupincha bunday chanlar
agdarilma usulda ishlaydi va bu bilan uni bushatish osonlashadi. Bu
suzgichlar ishlatishda oson bulganligi uchun kupgina korxonalarda
kullaniladi. Uning kamchiligi oz maxsuldorligi va kul bilan bushatilishga
xam urin boligida. Ramli vakuum suzgilar xozir xam oltin saralash
fabrikalarida ishlatilmokda. Bu suzgilar bir nechta suzish matoga uralgan.
Ramlarning yonma-yon kuyilishida changa urnatilgan buladi. Bu suzgi
temir naylari yumshok rezina nay orkali vakuumga ulangan. Ustki temir
naylar orkali suzilgan filtrat surib olinadi. Ramlar tortilgan suzish
matolariga uralgan. Ramalar soni 24 ta dona bulib, piramidal taglik ustida
urnatilganlar. Ramli vakuum suzgichlar 2-5 soatcha buladi. Cho’kma
keklarda kolgan namlik 25-35%, maxsuldorligi 3,0 x 1,5 m. Rama yuzasi
1,5 – 3,5 t kuruk maxsulotga teng. 1m
2
yuzasidan 0,7 –0,4 t maxsulot
olinadi (kek).
Uzluksiz ishlaydigan vakuum suzgilar: bu filtrlarning turlariga
barabanli suzgi filtrlar kiradi.
Barabanli suzgilar:
A) ustki yuzada suzish
B) suzish yuzasida ichki qismida bo’ladi.
G) diskli
Bunda barcha jarayonni avtomatlashtirish mumkin. Bu suzgi
barabani minutiga 3-12 marta aylanadi.
YUzada chukkan cho’kmadan iborat. Aylanayotgan baraban orkali
suzgi eritma surilidi. Eritmasi surilgach, baraban aylanish borasida
cho’kma yuvishga va kuritilish zonasiga utadi. Kurilgan cho’kma surib,
kirib tushiriladi. Vakuum-suzgilarda 1-2 ta resiver urnatiladi. Bu resiverlar
orkali vakuum-nasos moslangan kuvur-naylar orkali taksimlovchi
kurilmaga boglangan.
Filtrat eritma va yuvish suvlari resiverda tuplanib, markazga intilma
nasoslar orkali chikarilib yuboriladi. Bunday barabanli vakuum-suzgalarni
maxsuldorligicha, suzilishga berilgan mineral zarralarning fizik-kimyoviy
xususiyati va katta kichik ulchamlariga byuoglikdir. Butana S : Q = 1,5 : 1
bulib. Sutkasiga 1 t/m
2
dan oshmaydi.
90
Diskli (lappakli) vakuum-suzgilar odatda keng kullamda ishlatiladi.
Bunday dastgoxlar ixcham, shlatilishda kulay, ular tagligidagi jom
idish bir-ikki bulimga bulinib, xar bir bulimidagi suzish uskunalari xar xil
ashyo butanalarini suzish mumkin.
Shu boisdan kek chanlarda repulatsiyalanadi(ya’ni butana
yumshatiladi). Buning uchun kek maxsus chanlarda suv yoki maxsus
eritma bilan yuviladi aralashtiriladi.
| 