98
12 - ma’ruza
OLTIN VA KUMUSHNI IONALMASHUV QATRONLARI
BILAN SORBSION TANLAB ERITISH
Reja:
1. Sorbsiya jarayonining qonuniyatlari.
2. Sorbsiyalash izotermalari, qo‘shimchalarning jarayonga tasiri.
3. Sian eritmalaridan oltinni anionitga sorbsiyalanishi jarayoni tezligi.
Kalit so’zlar:
sorbsion tanlab eritish, qatron, ionit, kuchli va kuchsiz
anionitlar, tortiluvchanlik.
Kuchli va kuchsiz asosli anionitlarning sian eritmalaridan
komplekslarni shimishi quyidagi ketma-ketlikka asoslangan: [Au(CN)
2
]
-
>[Ag(CN)
2
]
-
>[Cu(CN)
2
]
-
>
[Zn(CN)
4
]
2-
>[Ni(CN)
4
]
2
->[Cu(CN)
3
]
2-
>SCN-
>[Co(CN)
6
]
4-
>> [Fe(CN)
6
]
4-
>CN
-
>OH
-
Anionitlar bir zaryadli ionlarga juda o’xshash bo’ladi,
ular chiziqli
tuzulishga ega [Au(CN)
2
], [Ag(CN)
2
]
-
, SCN
-
, va yuqori qutblangandir. Bir
valentli anionning qatronga o’xshashiga sabab qutblanish kuchi
ta’siridadir, u ionlar o’qi chizig’i bo’ylab yo’llangan bo’lib ularning ko’p
deformatsiyalanishiga olib keladi va kation guruh qatronga zich
yaqinlashib ular orasidagi mustahkam aloqani hosil qiladi.
Eng yuqori
yaqinlik ionlardan [Au(CN)
2
]
-
, bo’lib u qatrondan kumush, mis va boshqa
metallar anionlarioni o’rnini egallaydi.
Anionning kam tortuvchanligi ikki va uch zaryadga ega anionlarga
nisbatan kam [Pt(CN)
4
]
2-
, [Pd(CN)
4
]
2-
, [Ni(CN)
4
]
2-
, [Co(CN)
6
]
3-
,
[Fe(CN)
6
]
3-
, shuningdek yuqori qutblangan anionlar uchun ham. Bu katta
valentli anionlarning «og’irlik markazida bo’lishi»
hisobiga zaryad
neytrallanishi natijasida kation guruh qatronga aylanishiga olib kelib, bu
ularning o’rtasida ko’proq o’rtacha masofasini borligini izohlaydi va bir
zaryadli nodir metal anionlariga qaraganda
past mustahkamlikka ega
bo’ladi.
99
Kuchli asosli anionitlar ionlanish darajasi yuqoriligi sababli oltin va
kumushga nisbatan tanlovchanligi yuqori emas, ammo qo’shimchalarga
nisbatan tanlovchanligi yuqori.
Kuchsiz asosli anionitlar ishqoriy muhitda
ionlanish funksiyasi past
darajada, kuchli asosliga qaraganda qatron bir-biridan katta oraliqda
bo’ladi. Bu esa kuchsiz asosli anionitni oltin va kumushga nisbatan
hajmini kamayishga olib keladi va kation guruh qatronni mustahkamlashga
olib keladi. Agar sian eritmalaridagi anionlarni
gramm-ekvivolentda
kamayishi bo’yicha joylashtirsak, bunda tajribaga asosan qatronning
yig’uvchanligi pasayayotganligini ko’rishimiz mumkin:
[Au(CN)
2
]
-
(248,97)> [Ag(CN)
2
]
-
(159,87)> [Hg(CN)
4
]
-
(152,30)>
> [Zn(CN)
3
]
-
(143,37)> [Cu(CN)
2
]
-
(115,55)> [Ag(CN)
3
]
2-
(92,93)>
> [Zn(CN)
4
]
2-
(84,68)> [Ni(CN)
4
]
2-
(81,35)> [Cu(CN)
3
]
2-
(70,77)>
> [Ag(CN)
4
]
3-
(70,62)> SCN
-
(58,00)> [Cu(CN)
4
]
3-
(55,85)>
> [Co(CN)
6
]
4-
(53,73)> [Fe(CN)
6
]
4-
(52,94)> CN
-
(26,0)>ОН
-
(17,0).
Bu holat amaliyotda oltinni qatrondagi
boshqa anionlarni kumush,
mis, temir va erkin sian ionlarni siqib chiqara oladi.
Ionalmashinuvchi jarayonlari muvozanatlarini grafik rasm shaklida
ifodalash amliyotda qulaylik yaratadi. Izotermalar doimiy temperaturada
qarama qarshi ionlarning konsentratsiya bog’liqligini ifodalaydi.
Sian eritmalari bilan anionitlar ta'sirlashganda oltin smola fazasi tarkibiga
utadi.
Xuddi shunday kumush xam ta'sirlashadi.
Bundan tashqari eritmada
qo’shimcha metallar bo’lgani uchun anionitga ular ham sorbsiyalanadi.
Bu kushimcha reaksiyalarning borishi natijasida ionitning ma'lum bir
aktiv qismi qo’shimchalar bilan to’lib qoladi va uning oqibatida smolaning
oltinga nisbatan hajmi kamayadi. Shuning uchun ham qo’shimchalari
bo’lgan eritmalardan oltinni sorbsiyalash darajasi qo’shimchalari
bo’lmagan eritmalardan oltinni sorbsiyalash darajasidan past bo’ladi. Bu
jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin:
