231
va ular orasidagi ta’sir kuchlarini toʻla aniqlashga toʻgʻri keladi. Nazariy
mexanikada alohida jismning yoki “jismlar toʻplami”ning harakati
oʻrganiladi. “Jismlar toʻplami” yoki
mexanik sistema
deb, har
bir qismining
holati va harakati boshqa qismlarining holati va harakatiga bogʻliq boʻlgan
jismlar yoki moddiy nuqtalar toʻplamiga aytiladi. Masalan, quyosh
planetalar sistemasi, avtomobil, absolyut qattiq jism va h.k.
Mexanik sistema
boʻlishi uchun uning har bir qismi boshqa qismlari bilan uzviy bogʻlanishi
zarur. Masalan avtomobilning barcha
qismlari bolt, kamar, zanjirli uzatma,
tishli uzatma va h. k. lar bilan bogʻlangan.
Mexanik sistemaning massasi uning
n-
ta qismlari massalarining algebraik
yigʻindisiga teng:
M =
,
yoki qisqacha
M =
. (4.73)
Massalar markazi
deb, mexanik sistemaning butun massasini bir
nuqtaga
toʻplangan joyiga aytiladi. Ogʻirlik kuchi, ogʻirlik markazi Yer sharidagi jismlarga
tegishli boʻlgani uchun, mexanikada undan umumiyroq tushuncha- jismning
massassi orqali barcha qonunlar va formulalar ishlab chiqiladi. Mexanik
sistemaning massalar markazi dinamikada juda ahamiyatli boʻlib, sistemaning
harakati soddalashtirish uchun yana nuqtaning harakatiga keltiriladi. Massalar
markazini aniqlash formulalari xuddi statika qismidagi ogʻirlik markazini aniqlash
bilan bir xil, faqat
ifoda yordamida ogʻirlik massaga almashtiriladi.
Masalan massa markazini C harfi orqali belgilab, uning radius-vektori
quyidagi formula bilan aniqlanadi(4.34-shakl):
, (4.74)
bunda
mexanik sistema
qismlarining massalari;
mexanik sistema qismlari massa markazlaining radius-vektorlari.
232
4.34-shakl.
Oxirgi ifodani
x,y,z
oqlariga proyeksiyalab,
(4.75)
massa markazini topish formulalari aniqlanadi.
Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi kuchlarni ikki guruhga ajratiladi:
- tashqi kuchlar;
- ichki kuchlar.
