O‟zbekiston Respublikasi Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi N. N. Maxmudov, T. R. Yuldashev, B. Sh. Akramov

6
I-BOB. NEFT VA GAZNI FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI 
1.1. Neftning o„rni va do„nyo bo„yicha qazib olish ko„rsatgichlari 
Neft va gaz jahon qishloq xo„jaligida o„g„itlarni tayyorlashda komponent 
sifatida foydalaniladi. Neft yordamida dunyoning har qanday megapolisiga 
mahsulotlarni tashib keltirish; bugungi kunda sivilizatsiyaning jadal taraqqiyoti 
uchun plastmassani va kimyoviy modddalarni ishlab chiqarishda hamda 
davlatlarning rivojlanishini asosiy poydevori hisoblanadi. 
1.1-jadval 
Dunyodagi eng yirik neft qazib oluvchi kompaniyalarning ruyxati (2013 yil 1 
yanvargacha bo„lgan ma‟lumotlar) 
Kompaniyalarning nomi 
Davlatlar 
Kapitallashtirish 
ko„rsatgichi, mlrd.doll. 
ExxonMobil 
AQSh 
403,733 
PetroChina 
Xitoy 
254,619 
Chevron 
AQSh 
230,831 
Royal Dutch Shell 
Buyuk Britaniya 
209,000 
BP 
Buyuk Britaniya 
133,903 
Total 
Fransiya 
113,485 
Petrobras 
Braziliya 
113,117 
Sinopec 
Xitoy 
106,736 
Gazprom 
Rossiya 
101,421 
CNOOC 
Gongong 
85,811 
Neft dunyoda eng muhim energiya manbai hisoblanadi va jahon energiya 
iste‟molida uning ulushi 33,1%ni tashkil qiladi. U yuqori energiya sig„imdorligi va 
tashish uchun qulayligi, amalda hech qanaqa almashtirib bo„lmaydigan energiya 
resursidir. Neft sanoatning va transport tizimining rivojlanishida hamda 
davlatlarning o„rnini belgilashda asosiy ko„rsatgich hisoblanadi.  
2013 yil 1 yanvar holatiga qaraydigan bo„lsak, isbotlangan neft 
zaxiralarining 80% dunyodagi 8 ta davlatning ulushiga to„g„ri keladi. Ulardan 6 
tasi “OPEK” tarkibiga kiradi, Kanada va Rossiya davlatlari a‟zo hisoblanmaydi. 
Jahonda isbotlangan zaxira bo„yicha Venesuela davlati yo„lboshchi hisoblanadi, 
48,4 % isbotlangan neft zaxirasi Yaqin Sharq davlatlariga to„g„ri keladi. 

7
1.2 – jadval 
Davlatlar bo„yicha dunyodagi neft zaxirasi (01.01.2013 yil holati bo„yicha) 
№ 
Davlatlar 
Neftning 
zaxirasi 
Dunyodagi neft 
zaxirasiga nisbatan % da 
1 
Venesuela 
297,6 
17,8 
2 
Saudiya Arabistoni 
265,9 
15,9 
3 
Kanada 
173,9 
10,4 
4 
Iran 
157,0 
9,4 
5 
Irak 
150,0 
9,0 
6 
Quveyt 
101,5 
6,1 
7 
Birlashgan Arab Amirligi 
97,8 
5,9 
8 
Rossiya 
87,2 
5,2 
9 
Liviya 
48,0 
2,9 
10 
Nigeriya 
37,2 
2,2 
11 
AQSh 
35,0 
2,1 
12 
Qozog„iston 
30,0 
1,8 
13 
Qatar 
23,9 
1,4 
14 
Xitoy 
17,3 
1,0 
15 
Braziliya 
15,3 
0,9 
16 
Qolgan davlatlar 
131,3 
7,9 
Agar neft zaxirasiga qaraydigan bo„lsak, Rossiya davlati 8-chi o„rinda, qazib 
olish ko„rsatgichi bo„yicha 2-chi o„rinda Saudiya Arabistoni davlatidan keyin 
turadi. Rossiya davlati 2009 va 2010 yillarda neft qazib olish bo„yicha birinchi 
o„rinda bo„lgan bo„lsa, 2011 yildan boshlab Saudiya Arabistoni davlatidan orqada 
qolgan.
1.3-jadval 
Eng yirik neft qazib oluvchi davlatlarning ko„rsatgichlari,mln.tonna 
№ 
Davlatlar 
2010 
2011 
2012 
Dunyoda qazib olinganga 
nisbatan %da
1 Saudiya Arabistoni 
473,8 
526,0 
547,0 
13,3% 
2 Rossiya 
511,8 
518,5 
526,2 
12,8% 
3 AQSh 
332,9 
345,76 
526,2 
9,6% 
4 Xitoy 
203,0 
202,9 
207,5 
5,0% 
5 Kanada 
160,3 
170,4 
182,6 
4,4% 
6 Iran
208,8 
208,2 
174,9 
4,2% 
7 Meksika 
145,6 
144,4 
143,9 
3,5% 
8 Venesuela 
145,7 
141,5 
139,7 
3,4% 

8
Yuqorida keltirilgan qazib olish ma‟lumotlarining tarkibiga xom neft, 
shundan slanetsli neft, og„ir neftning neftli qumlari va gaz kondensat kiritilgan. 
Neftni qazib olish bo„yicha Saudiya Arabistoni va Rossiya davlati o„zining 
bozordagi 12% lik o„rnini 20 yil davomida saqlab kelmoqda. Neftning 
bahosi 
2008 yilda tarixda eng maksimum qiymatga ko„tarilgan va jahon moliyaviy 
krizisining kirib kelishi Rossiya iqtisodiga ta‟sir etmasdan qolmagan. O„zbekiston 
Respublikasida bu moliyaviy krizis muvaffaqiyatli ishlab chiqarish ko„rsatgichlari 
bilan chetlab o„tildi. Likvidlikni tiklanishi bilan jahon moliyaviy bozorida neftning 
bahosini tushishi kuzatilgan va 2011 yilga kelib eng maksimal ko„rsatgichga 
erishgan. 
Ba‟zi bir ma‟lumotlarga ko„ra dunyoda birinchi neft qudug„i 1847 yilda 
Boku shahri yaqinidagi tumanda Kaspiy dengizi qirg„oqida burg„ilangan. Bunday 
keyin Boku shahri sobiq Rus davlatining tarkibiga kiritilgandan keyin juda ko„p 
quduqlar burg„ilanganligi uchun uni Qora shahar deb atashgan. Rossiyada neft 
sanoatining tug„ilishi 1864 yil hisoblanadi. Kuban viloyatida 1864 yilning kuzida 
neft quduqlarini qulda burg„ilashdan mexanik zarbali-shtangali burg„ilashga 
o„tishda burg„ilash dastgohini yuritmasi sifatida bug„ mashinalaridan 
foydalanilgan. Neft quduqlarini burg„ilashda bunday usulga o„tilishi 3 fevral 1866 
yilda o„zining yuqori samaradorligini ko„rsatgan hamda Kudak konida birinchi 
1.4-jadval 
Neftning bahosini o„rtacha yillik dinamikasini Brent markasidagi narxi, $/barrel 
Yillar 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
2012 
yildagi 
bahosi 
103,7 
66,0 
83,7 
113,6 
111,7 
105,0 
Nominal bahoda 
97,3 
61,7 
79,5 
111,3 
111,7 
105,0 
Jahondagi ma‟lumotlarga muvofiq sanoatda neft qazib olish kuni ko„pgina 
ma‟lumotlarga muvofiq 27 avgust 1859 yilga to„g„ri keladi. Shu kuni AQSh 
davlatida polkovnik Edvid Dreyk tomonidan birinchi quduq burg„ilangan va 
quduqdan belgilangan neft olingan hamda bu quduqning chuqurligi 21,2 m.ni 
tashkil qilgan. 

9
1
.1 
– 
ras
m.
J
ah
o
n
d
a 
n
eft
q
azi
b
o
li
sh
d
in
am
ik
as
i, 
m
ln
.t
. 
 

10
Qadimgi davrda neftni odamlar yer yuzasidan (suvni) yig„ib olishgan. Bunda 
neftdan juda chegaralangan holda foydalanilgan. Undan keyin XIX asrning 
ikkinchi yarmida xavfsiz kerosinli chiroq ixtiro qilingandan keyin neftni iste‟mol 
qilish keskin oshgan. Neftni sanoat miqyosida qazib olish kengaygan. Elektr tokini 
ixtiro qilinishi va elektr yordamida yoritishning kengayishi tufayli kerosindan 
yoritish sifatida foydalanish kamaygan. Xuddi shu davrda ichki yonuv dvigateli 
ixtiro qilingan va avtomobil sanoatining gurkirab o„sishi boshlangan. AQSh 
davlatida Genri Ford tomonidan 1908 yilda uncha qimmat bo„lmagan T markali 
mashina ishlab chiqarila boshlangan. AQShda 1900 yildan 1920 yilgacha 20 mln. 
dona mashina ishlab chiqarilgan va benzinga nisbatan talab oshib ketgan. 
Rus olimi V.N.Shelkachev o„zining “Otechestvennaya i mirovaya 
neftedobichi” nomli kitobida neft qazib olish bo„yicha tarixiy ma‟lumotlarni 
keltirgan bo„lib, neft qazib olishning rivojlanishini ikkita bosqichga ajratadi:
Birinchi bosqich – neft qazib olishni boshlanishidan 1979 yilgacha bo„lib, 
nisbatan maksimum darajada neft qazib olishga erishilgan (3235 mln.t.) davr 
hisoblanadi. 
Ikkinchi bosqich – 1979 yildan hozirgi kungacha bo„lgan davr hisoblanib, 
neft qazib olish har yil davomida emas balki o„n yillar ichida geometrik 
progressiya kattaligida o„sgan. !979 yildan boshlab jahon neft qazib olish darajasi 
sekin asta o„sa boshladi. 1980 yilga kelib neft qazib olishni sekinlashishi sodir 
bo„ldi.

Download 7.63 Mb.