1.2.
O„zbekistonda neft va gaz sanoatining rivojlanish tarixi
Neft va gaz insoniyatga juda qadimdan ma‟lum bo„lib, ulardan
olinadigan mahsulotlarning xalq xo„jaligidagi iste‟mol qilish o„rni hamda
ularga bo„lgan ehtiyoj yil sayin ortib borgan.
O„zbekistonda qadim zamonlardayoq neftdan foydalanib kelingan.
Neftning o„ziga xos o„tkir hidi tufayli qishloq xo„jaligi zararkunandalariga
qarshi kurashda undan foydalanilgan. Neftdan dori-darmon tayyorlash
maqsadida Abu Ali ibn Sino neftni haydashga oid tajribalar o„tkazgan.
Xorazm geografigi Bakrom (XIII asr) Bakudagi neftni haydash texnologiyasi
haqida birinchi bo„lib eslatib o„tadi. Shuning uchun ham neft va uni qayta
11
ishlash O„zbekistonda eng qadimiy tarmoqlardan biridir. O„zbekistonda neft
qazib chiqarish 1876 yildan boshlangan. Farg„onaning Qamishboshi
qishlog„ida rus tadbirkori D.P. Petrov tomonidan XIX asrning 80-yillari
boshida 25 metrgacha burg„ilangan 2 ta quduqning har biridan kuniga 10 pud
(160 kg) gacha neft qazib olgan. 1880-1883 yillar davrida bu quduqlar soni 4
taga yetgan. Quduqlar zarbali usul bilan kovlangan. Ularning devorlari taxta
bilan qoplangan va neft maxsus uzun chelaklar (qovg„alar) yordamida tortib
olingan. Ba‟zi ma‟lumotlarga muvofiq bunday quduqlardan kuniga 5-10
tonnagacha neft olingan.
Rus tadbirkori D.P. Petrov 1885 yilda Sho„rsuvda ikkita quduq
qazdirgan va ulardan kuniga 400-500 kg neft olingan, undan maxsus qozonda
kerosin va qoramoy ajratib olina boshlangan. Aynan, shuning uchun ham
manbalarda O„zbekistonda neft sanoatining boshlanishi 1885 yildan deb
ko„rsatilgan.
O„zbekistonda dastlabki neft koni 1904 yilda ochilgan bo„lib, u
Farg„ona vodiysidagi Chimyon neft konida 278 m chuqurlikdan (avvalgi
Vankovsk) qazib olingan. Undan kuniga qariyib 130 tonna neft otilib
chiqqan. O„sha yili Oltiariq temir yo„li stansiyasi yaqinida neftni qayta
ishlash zavodi ishga tushirilgan. O„zbekistonda neft sanoatining paydo
bo„lishi shu sanadan boshlanadi degan fikrlar ham mavjud. Qayta ishlangan
neftdan asosan kerosin olingan. Kerosin va qoldiq qoramoy aravalarga va
tuyalarga yuklanib, O„rta Osiyo, Afg„oniston, Xitoy bozorlarida, Toshkent,
Andijon, Qo„qon paxtani qayta ishlash zavodlariga, moyjo„vozlarga va
aholiga sotilgan. Neft qoldiqlari temir yo„l taransportida yoqilg„i sifatida
ishlatilgan. Keyinroq Farg„ona botig„ida bir nechta konlar ochilgan
(Chimyon yonidagi Yorqo„ton va Moylisoy maydonlarida), Chimyon-
Oltiariq neft quvuri qurilgan, neftni qayta ishlash zavodi kengaytirilgan. Bu
davrda rus va chet el kapitali neft qazib olish, uni qayta ishlash, neft
mahsulotlarini sotishni to„la nazoratga olgan. 1913 yilda jami 13 ming tonna
neft qazib olingan. Sobiq chor Rusiyada oktabr oyidagi to„ntarishdan keyin
12
neft konlari va neftni qayta ishlash korxonalari davlat tasarrufiga o„tkazilgan,
neft konlarini izlash, ishga tushirish ham sho„rolar hokimiyati ixtiyoriga
o„tkazilgan. Bundan keyingi yillarda yangi neft konlari ochilgan va tez
fursatlarda ishga tushirilgan. Oltiariq zavodi kengaytirilgan. O„sha davrda
respublikada neft sanoatining infratuzilmasi ham vujudga kelgan. 1941 yilda
196 ming tonna, 1945-yilda 478 ming tonna neft qazib olingan. 1950-yilga
kelib O„zbekistonda neft qazib chiqarish 1 mln 342 ming tonnaga yetgan. XX
asr 50 yillaridan neft konlarida mexanizatsiya vositalari qo„llanilgan,
turbinali burg„ilash joriy qilina boshlangan. Farg„ona vodiysi va Surxandaryo
viloyati 1959 yilda 9 ta neft konining o„zidan 1 mln 460 ming tonnadan ziyod
neft qazib olingan. O„sha davrda Buxoro – Xiva hududlarida topilgan neft
konlari ishga tushirilgan, ularning negizida neft va gaz qazib olish
boshqarmasi tashkil etilgan. XX asr 70 yillarning boshida ayrim neft
konlaridagi zaxiralarning tugashi natijasida neft qazib olish kamaygan. Yangi
neft konlarini topish uchun chuqur quduqlar qazishga to„g„ri keldi. Voruxda
5200 m, G„umxonada 5670 m, Chust-Popda 5805 m, Mingbuloqda 6006 m
o„ta chuqur neft quduqlari burg„ilandi.
Keltirilgan ma‟lumotlardan ko„rinib turibdiki, O„zbekistonda dastlabki
neftgaz konlari Farg„ona botig„ligidan topilgan va ishga tushirilgan.
Respublikamizda gazdan birinchi foydalanish ham Farg„onadan
boshlangan. 1944 yil Farg„ona vodiysidagi Andijon konidan Andijon
shahrigacha gaz quvuri tortilgan, 1951 yil Polvontosh konidan gaz qazib
olina boshlangan. Surxandaryodagi Xovdok maydonida 1933 yil chuqur
razvedka qudug„ini burg„ilashga kirishilgan va 1934 yil 158 m chuqurlikdan
neft favora holida otilib chiqqan. Burg„ilangan 4 ta quduqdan kuniga 75-100
tonna neft chiqa boshlagan. Shuningdek, 1936 yilda Termiz shahrining
shimol tomonida Uchqizil koni, 1939 yil Ko„kaydi neft koni ochilgan.
Keyinchalik Lalmikor, Amudaryo, Qo„shtor, Mirshodi, Gajak neft va gaz
konlari qidirib topilgan. Farg„ona va Surxandaryo o„lkalaridan so„ng
13
geologiya qidiruv ishlari G„arbiy O„zbekistonning Buxoro tektonik
pog„onasida olib borilgan.
O„zbekistonda gaz sanoatining tarkib topishi va rivojlanish tarixi
asosan 1953 yilda Qizilqum cho„lida Setanlantepa hududida birinchi gaz koni
ochilishi bilan boshlangan. Buxoro viloyatining gaz – neftli hududlarida katta
hajmdagi ishlar olib borilgan. 1956 yilning 17 oktabrida Gazli maydonidagi
600 metrlik quduqdan kuchli gaz favvorasi otilib chiqqan. Bu bilan
O„zbekiston gaz sanoatida yangi davr boshlangan.
Keyinchalik Buxoro-Xiva hududida Sho„rtan, Zevarda, Pomiq, Alan,
Ko„kdumaloq, Shimoliy O„rtabuloq, Quruq konlari qidirib topilgan va ishga
tushirildi.
Ustyurt o„lkasida mustaqillik yillarida Urga, Sharqiy Berdax, Uchsoy,
Surg„il kabi qator gazkondensat konlari topilgan va ulardan ayrimlari ishga
tushirilgan.
O„zbekistonda neft va gaz sanoatining rivoji va taraqqiyotini
Respublikamiz mustaqilligi bilan to„g„ridan – to„g„ri bog„lab, shundan
keyingi yillarda bu sohada erishilgan jiddiy yutuqlar haqida fikr yuritish
maqsadga muvofiqdir.
O„zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so„ng neft va gaz
sanoatini rivojlantirish masalasi muhim ishga aylangan. 1992-yilda 23
dekabrda neft va gaz sanoati hamda u bilan bog„liq barcha korxona va
tashkilot
muassasalar
yagona
boshqaruvga
birlashtirilgan
va
«O„zbekneftgaz» korporatsiyasi tashkil etildi. 1993 yil Farg„ona botig„ining
o„ta chuqur qatlamlaridan (Mingbuloq tuzilmasidan) neft otilib chiqgan
(qidiruv-burg„ilash ishlari davom etmoqda). Respublika neft sanoati halq
xo„jaligining neftga bo„lgan talablarini to„liq qondirish imkoniyatlariga ega
bo„lindi. Ayniqsa, Ko„kdumaloq neftgazkondensat koni ochilgandan keyin
Fransiyaning TEKTER firmasi bilan hamkorlikda Buxoro viloyatining
Qoravulbozor tumanida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi 1996 yilda qurib
tugallandi. 1997 yilda yuqori sifatli surkov moylari ishlab chiqarishga
14
ixtisoslashgan O„zbekiston-AQSh “O„z-Teksako” qo„shma korxonasi tashkil
etildi. 2000 yilda Farg„ona neftni qayta ishlash zavodi to„liq ta‟mirlandi.
Mazkur zavodda surkov moylari va yonilg„i ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan bo„lib,30 dan ortiq texnologik moylar ishlab chiqariladi va
Oltiariq neft zavodi yonilg„i yo„nalishda qayta jihozlandi.
O„zbekiston neftni qayta ishlash zavodlarida yuqori oktanli benzin (shu
jumladan, B-92 aviabenzin), dizel yonilg„isi, koks, parafin, motor moylariga
qo„shilmalar, yengil avtomashinalar uchun motor va surkov moylari
(kompressor, turbina, urchuq moylari) kerosin, bitum, mazut kabi 50 turdan
ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqariladi. Yangi mahsulot turlarini ishlab
chiqarishni
o„zlashtirish dasturiga muvofiq yangi texnologiyalar
o„zlashtirilmoqda. Keyingi yillarda mamlakatimizda neft (gaz kondensati
bilan birga) qazib olish hajmi keskin oshirildi. 1991-2003 yillarda
O„zbekistonda neft va kondensat olish 2,8 marta oshdi (1990 yilda 2,81 mln
tonna, 1995 yilda 7 mln tonnaga yaqin, 1997 yilda 7,9 mln tonna neft va gaz
kondensat bilan qazib olindi) va 1995 yilda neft importini tugatilib,
respublikaning neft mustaqilligini ta‟minlashga imkoniyat yaratildi.
O„zbekiston neft mustaqilligiga erishgach, chetdan neft va neft mahsulotlari
tashib keltirishga zarurat qolmadi. 2001 yilning yanvariga kelib
konservatsiyadagi 13 ta kon qidiruv holatida. 2000 yilda O„zbekiston neft va
gaz kondensati bilan birga 7,53 mln tonna qazib olindi. Neftni qayta ishlash
zavodlarida 1,7 mln. tonna benzin, 1,9 mln. tonna dizel yoqilg„isi, 0,4 mln.
tonna kerosin, 1,7 mln. tonna mazut ishlab chiqarilgan.
Neft qazib chiqarishning ko„payishi, sanoat, transport va qishloq
xo„jaligining rivojlanishiga olib kelmoqda, shu bilan birga motor yoqilg„isi
va moylarga, bitum va koksga hamda suyultirilgan gazga bo„lgan ehtiyoj tez
sur‟atlar bilan o„sdi va neft mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini, ularning
sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yuzasidan
respublikaning neft mahsulotlariga bo„lgan extiyojini ichki rezervlar hisobiga
oshirish, neftni qayta ishlash sanoati oldidagi quvvatlarni oshirish, neftni
15
qayta ishlash jarayonini tezlashtirish, mahsulot turini ko„paytirish va sifatini
yaxshilash neft va gazni qayta ishlash hamda neft kimyo sanoati oldiga
o„lkan vazifalar qo„ymoqda. Respublika neftni qayta ishlash sanoati shu
ehtiyojlarni hozircha to„la qondirmoqda.
Farg„ona va Oltiariq netfni qayta ishlash zavodlari to„liq quvvat bilan
ishlamoqda, yiliga 8,6 mln. tonna, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi yiliga 5
mln. tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Yaqin yillar ichida Farg„ona
NQIZ mavjud quvvatlardan to„la foydalanish hisobiga Markaziy Osiyoni
moylash materiallari bilan ta‟minlamoqda. Neft bitumi ishlab chiqarish 1,5
baravar, neftni qayta ishlashni umumiy hajmidagi ikkilamchi jarayonlar
salmog„i 1,5 baravar, xom ashyoni katalitik krekinglash hajmi ikki baravar
ko„paydi. Gidrokreking jarayonlari joriy etildi. Umuman O„zbekistonda
qazib olinayotgan gazning asosiy qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodi
va Sho„rtan gaz kondensati majmuasining oltingugurtdan tozalash
inshootlarida qaytadan ishlanmoqda. O„zbekistonda tabiiy gaz 12 ming
km.dan
ko„proq magistral gaz quvurlari orqali uzatilmoqda va
taqsimlanmoqda. Respublikaning gaz uzatish tarmog„i MDH mamlakatlarini
yagona gaz tizimlariga ulangan. O„zbekistonda aholini tabiiy gaz bilan
ta‟minlashning ishlab chiqilgan dasturi izchil amalga oshirilmoqda.
О„zbekiston territoriyasida izlov – qidiruv ishlarining natijasida hozirga
vaqtda 200 tadan kо„p neft va gaz konlari ochilgan hamda ishlatishda 100 tadan
kо„p konlar bо„lib, shundan 60 tadan kо„pi neft va neftgaz konlaridir. Neft qazib
olish 1991 – 2010 yillardagi dinamikasi 1.2 – rasmda keltirilgan.
О„zbekiston territoriyasida izlov – qidiruv ishlarining natijasida hozirga
vaqtda 200 tadan kо„p neft va gaz konlari ochilgan hamda ishlatishda 100 tadan
kо„p konlar bо„lib, shundan 60 tadan kо„pi neft va neftgaz konlaridir. Neft qazib
olish 1991 – 2010 yillardagi dinamikasi 1.1 – rasmda keltirilgan.
16
1.2-rasm. О„zbekiston Respublikasida neftning qazibchiqarish dinamikasi
Neft va gaz potensialining istiqboli butun dunyo davlatlarida alternativ neft
mahsulotlarining energiya manbalarini qidirib topishga yо„naltiilgandir. Atmosfera
havosining musoffaligini saqlash va Kiot programmasini amalga oshirish uchun
butun neft va gaz qazib olish va qayta ishlash bilan shug„ulldanuvchi davlatlarda
mash‟alaga beriladigan yо„ldosh gazlarni utilizatsiya qilish hamda undan suyuq
uglevodorod yoqilg„ilarini ishlab chiqarish masalasi dolzarb bо„lib qolmoqda. Shu
jumladan alternativ energetik yoqilg„isi sifatida qо„yosh va shamol energiyasidan
samarali foydalanish hamda sintetik suyuqlik yoqilg„isini ishlab chiqarish bо„yicha
Respublikamizda о„lkan ishlarni amalga oshirish bо„yicha qadamlar qо„yildi.
Respublikamizda neftgaz majmuasi tarmoqlari iqtisodiy va transport
tuzilmasini energiya manbalarini rivojlantirishda uzoq yillar davomida energiya
resurslari ta‟minlashda yetakchi bо„lib qolaveradi.
| 