8
issiqlik miqdori
14
Quvvat
vatt
Vt
W
(1J): (1s)
15
Elektr miqdori
kulon
Kl
G
(1A):(1c)
16
Elektr kuchlanish,
elektr potensiallar
ayirmasi, elektr
yurituvchi kuch
volt
V
V
(1Bt):(1A)
Ta
rtib
№
Kattaliklar
O‘lchov birligi
Qisqartirilgan belgilari
Hosila
birliklar
o‘lchovi
o‘zbekcha
halqaro
17
Elektr maydoni
nuchlanganligi
volt taqsim metr
V/m
V/m
(1V):(1m)
18
Elektr qarshilik
Om
Om
Ω
(1Vt):(1A)
19
Elektr sig‘im
Farada
F
F
(1K):(1V)
20
Magnit
induksiyasi oqimi
Veber
VB
Wb
(1k):(1Om)
21
Induktivlik
genri
Gn
N
(1Vb):(1A)
22
Magnit
induksiyasi
tesla
tl
T
(1Vb):(1m)
2
23
Magnit maydoni
kuchlanganligi
amper taqsim metr
A/M
A/m
(1A):(1m)
24
Magnit yurituvchi
kuch
Amper
A
A
(1A)
25
Yorug‘lik oqimi
Lyumen
Lm
Lm
(1qd):(1sr)
26
Ravshanlik
kandela taqsim metr
kvadrat yoki
nit lyuks
kd/m
2
cd/m
2
(1kA):(1m)
2
27
Yoritilish darajasi
Lyuks
LK
Lk
(1lm):(1m)
2
Shunday sohalar borki, unda SI birliklarini ishlatish hisoblashlarda bir oz
qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, SI ga binoan massani doimo kilogrammlarda
o‘lchash noqulay. U goh gramm (g) larda ifodalansa, goh tonna (t) larda o‘lchanadi.
Shu sababli massani gramm (g), milligramm (mg), tonna (t) kabi birliklarda ifodalash
qulay. Ular asosida massa hisobini shu birliklarda olib borish xato hisoblanmaydi.
Shuning uchun, ba’zi hisoblashlarda qulaylik yaratish maqsadida birliklarning
o‘nlik karrali va ulushli qiymatlaridan foydalaniladi.
Birliklarning o‘nlik karrali va ulushli qiymatlari barcha birliklardan emas, balki
amaliy hisoblarda qulaylik yaratadigan birliklardangina hosil qilinadi. Shunday
sohalar
ham borki, ularda doimo karrali yoki ulushli birliklardangina foydalaniladi
(masalan, chizmachilikda ularning o‘lchamlari faqat millimetr – mm da ifodalanadi).
1.1 va 1.2- jadvallarda fan, texnika va xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng
qo‘llaniladigan birliklarning o‘nlik karrali va ulushli qiymatlari keltirilgan.
1.1 va 1.2- jadvallarda fan, texnika va xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng
qo‘llaniladigan birliklarning o‘nlik karrali va ulushli qiymatlari keltirilgan.
9
1.2-jadval
.
Birliklarning karrali va ulushli qiymatlar
№
Kattalik nomi
Belgilari
SI birliklari
SI ning karrali va
ulushli birliklari
SI ga kirmagan
birliklar
1
Uzunlik
m (metr)
km; sm; mm; mkm;
nm.
2
Yuza
m
2
(metr kvadrat)
km
2
; dm
2
; sm
2
mm
2
3
Hajm va sig‘im
m
3
(metr kub)
dm
3
; sm
3
; mm
3
l (litr)
4
Yassi burchak
rad (radian)
mrad;
mkrad
...
0
, (gradus)
...′ (minut)
…˝(sekund)
5
Vaqt
s (sekund)
ks; ms; mks;
Sut (sutka)
Soat (soat, min)
6
Tezlik
m/s
-
km/soat
7
Aylanishlar takrorligi
s
-1
-
min
-1
8
Massa
kg (kilogramm)
Mg; g; mg; mkg
t (tonna)
9
Kuch, og‘irlik
N (nyuton)
MN; kN; mkN
10
Kuch momenti
N·m
MN·m; kN·m;
mkN·m
11
Bosim
Pa (paskal)
GPa; MPa; kPa;
mkPa
12
Dinamik qovushqoqlik
Pa·s
mPa·s
13
Kinetik qovushqoqlik
m
2
/s
mm
2
/s
14
Energiya, ish
J (joul)
TJ; GJ; MJ; kJ; mJ
EV
(elektron
volt)
15
Quvvat
Vt (vatt)
GVt; MVt; kVt;
mkVt
16
Harorat
K (kelvin)
MK; kK; mkK
17
Elektr toki (elektr
tokining kuchi)
A (amper)
kA; MA; mkA; nA;
pA
18
Elektr miqdori, elektr
zaryad
Kl (Kulon)
mKl; mkKl; nKl; pKl
19
Modda miqdori
mol
kmol; mmol; mkmol
20
Molyar
massa
kg/mol
g/mol
Mamlakatimizda o‘lchovlarning mushtarakligi O‘zbekistan Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining standartlar davlat qo‘mitasi va metrologik muassasalari
tomonidan amalga oshiriladi.
O‘lchash
– fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar
yordamida aniqlash.
Ko‘p hollarda o‘lchash jarayonida o‘lchanayotgan kattalikni shunday fizik
kattalik bilan taqqoslanadiki, unga 1 ga teng bo‘lgan qiymat berilib, bu uning fizik
kattalik birligi yoki
o‘lchov birligi
deyiladi.
O‘lchash natijasi
– kattalikning o‘lchash usuli bilan, masalan, kattalikni
o‘lchov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. O‘lchash
natijasini tenglama ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin:
)
1
.
1
(
*
q
U
Q
ёки
q
Q
U
(1.1)
10
bu yerda, Q – o‘lchanayotgan fizik kattalik, U – o‘lchash natijasi yoki o‘lchanayotgan
kattalikning son qiymati, q – fizik kattalik birligi.
(1.1) tenglama
o‘lchashning asosiy tenglamasi
deyiladi. Uning o‘ng
tomoni
o‘lchash natijasi deb yuritiladi. O‘lchash natijasi
doimo o‘lchamli kattalik bo‘lib, u
o‘z nomiga ega bo‘lgan
q
birlikdan hamda ayni shu birlikdan o‘lchanayotgan
kattalikda nechta borligini anglatadigan
U
sondan tashkil topgan.
O‘lchanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, birlashtirib va
qo‘shma o‘lchash
usullari yordamida topiladi. Laboratoriya amaliyotida va ilmiy
tekshirishlarda birlashtirib va qo‘shma o‘lchash usullaridan foydalaniladi.
Bevosita o‘lchash
deb o‘lchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba
ma’lumotlaridan bevosita aniqlanadigan o‘lchashga aytiladi. Masalan, haroratni
termometr bilan,
bosimni manometr bilan, uzunlikni chizg‘ich bilan o‘lchash va
hokazolar bevosita o‘lchashdan iborat.
Bevosita o‘lchash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:
n
C
Q
бев
*
.
(1.2)
bu yerda, Q
bev
–
o‘lchanayotgan kattalnkning uning uchun qabul qilingan o‘lchov
birliklaridagi qiymati; S – raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi bo‘linmalarining yoki bir marta
ko‘rsatishining o‘lchanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; n – shkala bo‘linmalarining
hisobida indikatorli qurilma bo‘yicha olingan sanoq.
Bilvosita o‘lchash
deb o‘lchash natijasi o‘lchanayotgan kattalik bilan ma’lum
munosabat yordamida bog‘langan kattaliklarni bevosita o‘lchashga asosan olinadigan
o‘lchashga aytiladi. Bilvosita o‘lchash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:
)
,...,
,
(
2
1
n
áåâ
áèë
Q
Q
Q
f
Q
(1.3)
bu yerda, Q
bil
. – o‘lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q
1
,Q
2
,…,Q
n
bev
–
bevosita
o‘lchanadigan kattaliklarning son qiymatlari.
Bilvosita o‘lchashga o‘tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning
qarshiligi, uzunligi va ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘yicha topish; modda zichligini
uning massasi va hajmini o‘lchash natijasi bo‘yicha topish va boshqalar misol bo‘la
oladi. Bilvosita o‘lchashlar bevosita o‘lchashlarning iloji bo‘lmagan ishlab chiqarish
jarayonlarini nazorat qilishda keng qo‘llanadi.
