eoklassiklar tomonidan modernizatsiyaga xususiy mulkchilik va demokratiyani

133 
Xo’jalikning zamonaviy tarmoqlarining mavjud bo’lmasligi taraqqiyotning 
asosiy to’sqinlik kuchi sifatida qabul qilinadi
30
. 
Umuman olganda, modernizatsiya an’anaviy jamiyatdan industriallashgan, yirik 
mashinalashgan ishlab chiqarishga hamda ijtimoiy jarayonlarni qonunlarga tayangan 
holda oqilona boshqarishga asoslangan jamiyatga o’tish jarayonlarini namoyon etadi. 
Nazariyada modernizatsiya deganda «an’anaviy tarzdagi yopiq jamiyat»ga qarama-
qarshi o’laroq «zamonaviy ochiq tarzdagi jamiyat»ni shakllantirishga olib keluvchi 
industriyalashtirish, sekulyarlashtirish, urbanizatsiya, umumiy ta’lim, vakolatli siyosiy 
hokimiyat tizimlarining qaror topishi, hududiy va ijtimoiy safarbarlikning kuchayishi 
kabi jarayonlarning majmui tushuniladi.
Modernizatsiya jarayoni doirasida odatda quyidagi o’zgarishlar ro’y beradi: 
1) ijtimoiy munosabatlar butun tizimining takomillashuvi va turmush tarzining 
o’zgarishi – ixtiloflarni tartibga soluvchi hamda ijtimoiy muammolarni hal etuvchi 
yangi tartib va mexanizmlarning paydo bo’lishi; 
2) alohida individlarning ongliligi va mustaqilligining oshishi;
3) iqtisodiyot sohasida – tovar-pul munosabatlarining eng yuqori darajada 
yoyilishi, yangi ilg’or texnologiyalarning paydo bo’lishi, boshqaruvchilar va yollanma 
xodimlarning kasbiy ixtisoslashuvining yuqori darajasiga yetishi; 
4) ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi – immobil tabaqalashgan jamiyatdan 
dinamik, yuqori ijtimoiy harakatchanlik va ijtimoiy raqobatga asoslangan jamiyatga 
o’tilishi. 
Modernizatsiya jarayonining tavsiflari qatorida shuningdek uning quyidagi 
tamoyillarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: 
1) uning majmuaviyligi, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab 
olishi; 
2) uning tizimiyligi, ya’ni jamiyat hayoti har qanday tarkibiy qismi yoki yaxlit 
sohasining o’zgarishi boshqalarining o’zgarishiga olib kelishi. Masalan, madaniy va 
siyosiy o’zgarishlar iqtisodiyotdagi o’zgarishlarga olib keladi va aksincha;
3) uning global tavsifi – u dastlab bir necha ilg’or mamlakatlarda boshlanib, 
keyinchalik butun dunyoga yoyilmoqda; 
30
Nurееv R. Modеrnizatsiya ekonomiki: kontsеptsii i srеdstva. - 
http://www.soob.ru
. 

134 
4) uning davomiylik tavsifi – modernizatsiya qisqa davrda ro’y bermaydi, balki u 
bosqichlarga bo’linadi (islohotlarni amalga oshiruvchi yetakchi guruhning paydo 
bo’lishi, 
o’zgarishlarni 
ilgari 
surish, 
ular 
natijalarining 
tarqalishi 
va 
mustahkamlanishi); 
5) tabaqalashganlik tavsifi – modernizatsiya turli mamlakatlarda turlicha ro’y 
berib, u yoki bu holda milliy madaniyat va axloq an’analariga tayanadi (masalan, 
«yapon iqtisodiy mo’’jizasi»), G’arb va yevropa qadriyatlari foydasiga ulardan to’liq 
voz kechishni taqozo etmaydi.
31
Ba’zi manbalarda modernizatsiyaning alohida jihatlariga e’tibor qaratiladi. 
Masalan, an’anaviy jamiyatdan zamonaviy (modernity) yoki industrial jamiyatga 
murakkab o’tish jarayonining tarkibiy qismi bo’lgan siyosiy modernizatsiya ajratilib, 
uning mazmunini umumiy tizimiy o’tishning ajralmas tarkibiy qismi sifatidagi siyosiy 
tizimning o’zgarishi tashkil etishi ta’kidlanadi. 
Siyosatshunoslar S.Vebra va L.Pay siyosiy modernizatsiya jarayonining quyidagi 
asosiy belgi va tarkibiy qismlarini ajratib ko’rsatadilar: 
1) siyosiy tizim institutlarining tarkibiy tuzilishi jihatidan tabaqalashuvi – ya’ni, 
qat’iy ravishda belgilangan vazifalarni bajaruvchi hamda o’zaro bog’liq va o’zaro 
ta’sir ko’rsatuvchi yangi siyosiy institutlarning qaror topib borishi (masalan, ijro 
hokimiyati tarkibida yangi yo’nalishdagi vazirlik va idoralarning tashkil etilishi);
2) siyosiy tizimning safarbarlik qobiliyatlari, ya’ni uning turli-tuman (siyosiy, 
iqtisodiy, axborot, demografik) resurslarni safarbar etish qobiliyatlarini oshirish 
hamda ularni taraqqiyotning yangi maqsadlariga erishish tomon yo’naltirish; 
3) siyosiy tizimning inqirozli holatlarda yashovchanligi hamda kommunikatsiya, 
sotsializatsiya va mobilizatsiyaning yangi vositalaridan foydalanish hisobiga 
inqirozlarni bartaraf etish qobiliyatlarini oshirish;
4) siyosiy tenglik tomon sezilarli darajada harakat qilish, ya’ni fuqarolarning 
siyosatda ishtirok etishidagi barcha (iqtisodiy, ma’muriy, milliy va h.k.) cheklovlarni 
sekin-asta tugatib borish.
32

Download 8,58 Mb.