7.1-jadval Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik Bir kilogramm kartoshka
narxi (so’m)
Kartoshkaga bo’lgan yakka
talab miqdori (bir oyda
kilogramm)
Kartoshkaga bo’lgan bozor
talabi miqdori (bir oyda
tonna)
700
600
500
400
300
10
20
30
50
60
10
20
30
50
60
Jadvaldagi misolda kartoshkaning 300 so’mdan 700 so’mgacha bo’lgan narx
darajalarida ularga bo’lgan talab miqdorlari ifodalangan. Ma’lumotlar tovar narxining
pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o’sishiga va aksincha, narxning o’sishi
talab miqdorining kamayishiga olib kelishini ko’rsatadi. Narxning eng yuqori – 700
so’m darajasida yakka talab (masalan, o’rtacha bir oilaning talabi) eng oz miqdor – 10
kg ni tashkil etgan bo’lsa, narx pasayishi bilan talab miqdori ko’payib bormoqda: 600
so’mda – 20 kg, 500 so’mda – 30 kg va h.k. Narxning eng past darajasi – 300 so’mga
talabning eng yuqori miqdori – 60 kg to’g’ri kelmoqda.
Jadvalning navbatdagi ustunida kartoshkaga bo’lgan bozor talabi miqdori
ifodalangan. Bunda muayyan hududda taxminan 1000 ta oila istiqomat qiladi va
ularning kartoshka narxining o’zgarishiga nisbatan deyarli bir xil xatti-harakat,
munosabatda bo’ladilar, degan shartga asoslanildi. Misoldan ko’rinadiki, bozor talabi
miqdorining narxga nisbatan o’zgarishi ham yakka talabning o’zgarishiga mutanosib
ravishda ro’y bermoqda.
Tovar narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o’zgarishi o’rtasida bo’ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi. Real iqtisodiy hayotda ba’zan bu qoidaga zid bo’lgan, ya’ni ayrim tovar
narxining o’sishi bilan unga bo’lgan talab miqdorining yanada ortishi holati ham
uchraydi. Bu holat
Giffen samarasi deb (ingliz iqtisodchisi R.Giffen nomi bilan)
ataladi. Giffen kambag’al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni
iste’mol qilish kengayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko’rsatgan. Tushuntirish
shunga asoslanadiki, kartoshka kambag’al oila ovqatida mahsulotlarning asosiy
qismini egallaydi. Agar kartoshka narxining o’sishi ro’y bersa, bunda kambag’al oila
go’sht sotib olishdan umuman voz kechishga majbur bo’ladi, o’zining ko’p bo’lmagan
daromadining barchasini kartoshka sotib olishga sarflaydi.
141
Demak, bunday vaziyatda narxlarning oshishi zarur tovarlarga talab miqdorining
kamaymasdan, aksincha ko’payishiga olib kelishi mumkin.
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o’rtasidagi teskari
bog’liqlikni oddiy ikki o’lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq bozor
talabi miqdorini, tik chiziq narxni ko’rsatadi (7.1-chizma).
