240
amortizatsiya va boshqalarga sarflanadi. Muomala xarajatlari tovarlarni realizatsiya
jarayoni bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Ular sof muomala va qo’shimcha
muomala
xarajatlariga bo’linadi. Sof muomala xarajatlari foyda hisobidan qoplansa, qo’shimcha
muomala xarajatlari esa tovar narxiga kiritiladi.
5.
Korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan resurslar o’z resurslari
yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki tashqi
xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs va
xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir.
Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya
xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan
resurslardan
foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul
to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z
resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozor narxlariga taqqoslash orqali
amalga oshiriladi.
6.
Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir etish darajasiga qarab doimiy va
o’zgaruvchi xarajatlar ham farqlanadi. Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga
(qisqarishi yoki ortishi) ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy
xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning o’sishiga ham bevosita
ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud
bo’ladi. O’zgaruvchi xarajatlar deb ishlab chiqariladigan tovar miqdorining oshishiga
yoki kamayishiga bevosita ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarishning
har bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yig’indisi
umumiy yoki yalpi
xarajatlarni tashkil qiladi.
7.
Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa muddatli davrda faqat
o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli
xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari
maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davrda faqat
ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin. Boshqacha
aytganda, qisqa muddatli davr oralig’ida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari
o’zgarishsiz qoladi, ishlab
chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va boshqa
resurslar miqdorini ko’paytirish orqali o’zgarishi mumkin. Bunda mavjud ishlab
chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
8.
Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini
o’zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning
ishlab chiqarish quvvatlarini va butun band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish
uchun yetarli bo’lgan davrdir. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish
quvvatlarining o’zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan kelib chiqib farqlanish mumkin.
9.
Korxona pul daromadlaridan sarflangan
barcha xarajatlar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy foyda deb yuritiladi. Tovar va
xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha
qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki foydaning haqiqiy manbai
qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir.
241
10.
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to’lovlari), banklarga
(olingan ssuda uchun foiz) to’lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona
sof foydasi qoladi. Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil
qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar
miqdoriga ko’proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o’z ichiga normal foydani ham
oladi.
11.
Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan
holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
narxni oshirish hisobiga erishish mumkin.
