424
2. Pul birligining aylanish tezligi.
Pul bir xil bo’lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu
ko’p omillarga, jumladan sotilayotgan tovarlar turiga, ularning xaridorgirligiga bog’liq
bo’ladi. Pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha
kam bo’ladi.
3. Kreditning rivojlanganlik darajasi, puldan to’lov vositasi sifatida
foydalanish.
Ko’pincha tovarlar qarzga (kreditga) sotiladi va ularning haqi kelishuvga
muvofiq keyingi davrlarda to’lanadi. Demak, muomala uchun zarur bo’lgan pul
miqdori kredit miqdoriga muvofiq kamroq bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda
ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pul miqdoriga
ehtiyojni ko’paytiradi.
Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori
quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
t
t
k
b
m
À
Õ
Õ
T
P
,
bu yerda:
P
m
- muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori;
T
b
- sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori × narxi);
X
k
- kreditga sotilgan tovarlar summasi;
X
t
- to’lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar
summasi;
A
t
- pulning aylanish tezligi.
Masalan sotilgan tovarlar summasi 100 mln. so’mni, kreditga sotilgan tovarlar –
20 mln. so’mni, ilgari kreditga sotilib, ayni paytda to’lash muddati kelgan tovarlar va
boshqa to’lovlar – 40 mln. so’mni tashkil qilib, pulning aylanish tezligi 6 marta bo’lsa,
u holda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori 20 mln. so’mga teng bo’ladi. Ya’ni:
.
'
.
ln
20
6
40
20
100
m
so
m
P
m
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran
ifodalaydi. Chunki muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga nisbatan muomalaga
kam pul chiqarilsa, ko’pgina xo’jaliklarda pul tishmasligi, normal holatda xo’jalik
yuritib bo’lmay qolish holati yuz beradi. Yoki, aksincha, muomalada bo’lgan pul
miqdori sotilayotgan tovarlar va xizmatlar summasiga nisbatan oshib ketishi va buning
natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi uning qadrsizlanishi,
ya’ni inflyatsiyani bildiradi.
Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasining quyidagi
qonuniga ta’rif berish mumkin:
