O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

81 
ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina predmetning kattaligini ta’riflash 
mumkin. “Kattalik” tushunchasining ma’nosini ochib berar ekan, matematika 
metodisti D.Galanini bunday ko‘rsatadi: “Kattalik” deb predmetlar va 
harakatlarning shunday xususiyatiga aytiladiki, bu xususiyat bo‘yicha predmetlarni 
bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil predmetlarda har xil miqdorda 
bo‘lishi mumkin”. Predmetlarni taqqoslashning ma’lum mezonlariga ko‘ra 
predmetlarning kattaliklari tengligi yoki tengsizligi munosabati o‘rnatiladi. Ammo 
har doim ham bevosita taqqoslashga duchor qilinavermaydi. Biz ko‘pincha 
berilgan predmetni tanish predmetlarning kattaliklari haqidagi o‘zimizda hosil 
bo‘lgan umumiy tasavvurlarda (fikrda) taqqoslaymiz. Bu o‘rinda idrok 
qilinayotgan predmetning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu 
borada predmetlarni amalda farqlash tajribasi tugallangandek bo‘ladi. Kattalik, 
shuningdek, o‘zgaruvchanligi bilan ham xarakterlanadi. V.V.Davidov bunday 
yozadi: «O‘lchamlar — bu obyektning shunday holatiki, ma’lum chegaralargacha 
o‘zgara borib, aqalli berilgan alohida obyektni o‘zgartirsa ham, ammo uning tur, 
boshlang‘ich sifatini o‘zgartirmaydi. Berilgan stol uzunliginig o‘zgarishi uning 
kattaliginigina o‘zgartiradi, ammo uning mazmuni va sifatini o‘zgartirmaydi, stol 
stolligicha qolaveradi”.
Kattalikning uchinchi xossasi uning nisbiyligidir. Haqiqatan ham, bir 
predmetning o‘zi kattaligi bo‘yicha qanday predmet bilan taqqoslanayotganiga 
qarab katta yoki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham ta’kidlab o‘tish 
kerakki, kattalik predmetning shunday xossasiki, uni predmetdan ajratib, alohida 
tasavvur qilib bo‘lmaydi, kattalikni predmetdan ajratib bo‘lmaydi. Predmetning 
kattaligini idrok qilib, biz predmet borasida butun tasavvur (oriyentir) olamiz (va 
shundagina uni “katta, kichik” so‘zlari bilan aniqlaymiz) yoki alohida 
uzunliklarning (o‘z kengligi, balanddigi) nisbati haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz. 
Bunday subyekt uchun har bir konkret holda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan uchun 
ko‘p holda kattalikni aniqlash uchun asos bo‘lib hizmat qiladi. Bu holda 
kattalikning «baland», «uzun», «yo‘g‘on» va h.k. kabi aniq ta’riflaridan 
foydalanadilar («bolaga past stul kerak», “mashinalar keng yo‘ldan bormoqda”, 

82 
«Baland archa sotib olishdi» va h.k.) . Bir qator predmetlar borki, ular uchun 
«katta-kichik” atamalarini ishlatib bo‘lmaydi. Masalan: lenta uzun, qisqa, keng 
yoki ingichka (tor bo‘lishi mumkin: sakragich esa uzun yoki qisqa bo‘lishi 
mumkin va h.k. Shu 6ilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar 
ko‘rsatmoqdaki, maktabgacha yoshdagi bolalar predmetlarning kattaliklarini 
aniqlashda «katta-kichik», «ortiq-kam» so‘zlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar. 
Buning sababi, birinchidan, bolalarni predmetlarni alohida uzunliklarini (uzunligi, 
kengligi, balandligi, differensiallashtira olmasliklari, ular orasida o‘lchamlik 
munosabatlarini o‘rnata olmasliklari va ularning har birini., so‘zlar bilan aniqlay 
olmasliklari, ikkinchidan, o‘zlari ko‘pincha kattalikning aniq ta’rifi o‘rniga juda 
umumiy bo‘lgan katta-kichiklik terminlarini ishlatadilar.
Katta-kichiklik narsalarning fazoviy belgilaridan eng umumiysi, ularning 
bir-biridan farqlanuvchi belgisidir. Har bir hajmli narsa haqida gapirganimizda, biz 
katta yoki kichik narsa to‘g‘risida so‘zlaymiz. Bundan tashqari, narsaning uchta 
o‘lchami – bo‘yi, uzunligi, eni (qalinligi, balandligi) bo‘ladi. Ana shu o‘lchamlarni 
bilgan holdagina narsani uzun yoki qisqa, keng yoki tor, baland yoki past deyish 
mumkin. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerakki, buyumlarning hajmi (balandligi, 
rangi, pastligi, eni) o‘zgargani bilan stol yoki stulniig nomi o‘zgarmaydi. Stol 
stolligicha, stul stulligicha qoladi. Agar biz sonlarni oladigan bo‘lsak 6 soni 5 
sonidan katta, faqat 5 dan emas balki 4,3,2,1 dan ham katta. 3 soni esa faqat 4 
sonidan kichik emas balki, undan yuqori sonlarning hammasidan kichik. Bolalrni 
narsalarning kata-kichikligi bilan tanishtirish ularni maktabga tayyorlashda juda 
zarur bo‘lib, bolalarning aqliy, matematik jihatdan o‘sishida, xususan, matematik 
qobiliyatlarning o‘sishida muhim ahamiyatga ega.

Download 2,88 Mb.