8.3. Sug‘urtalovchilar moliyasini tashkil qilish va undan foydalanish
tartibi.
Sug‘urtalovchining moliyasi sug‘urta himoyasi bo‘yicha xizmat ko‘rsatish
faoliyatini ta’minlaydi. Sug‘urtalovchi sug‘urta fondi mablag‘larini shakllantiradi
va sug‘urtalanuvchilar zararlarini qoplash va sug‘urta ishini tashkil qilish bo‘yicha
xarajatlarini moliyalashtirishga sarflaydi. Bundan tashqari, bozor sharoitida,
sug‘urtalovchi sug‘urta fondining bir qismi va o‘z mablag‘lari hisobidan
investitsion faoliyat bilan ham shug‘ullanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, sug‘urta
tashkilotining pul aylanishi xalq xo‘jaligining boshqa sohalari korxonalariga
nisbatan ancha murakkabdir.
104
Sug‘urta tashkilotining pul aylanmasi ikki mustaqil pul oqimini o‘z ichiga
oladi: sug‘urta himoyasini ta’minlovchi pul aylanmasi va sug‘urta ishini tashkil
qilish bilan bog‘liq pul aylanmasi. Bunda sug‘urta himoyasini ta’minlovchi pul
aylanmasi ikki bosqichni bosib o‘tadi: birinchi bosqichda sug‘urta fondi
shakllanadi va taqsimlanadi, ikkinchi bosqichda sug‘urta fondi mablag‘lari foyda
olish maqsadida investitsiya qilinadi.
Sug‘urta fondi sug‘urta tarifi bo‘yicha aniqlanadigan va sug‘urtalanuvchilar
tomonidan to‘lanadigan sug‘urta badallari hisobidan shakllanadi.
Kutilayotgan va haqiqatdagi zarar o‘rtasidagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan
nomutanosiblik, avvalo, tarif tuzilishiga ma’lum talablarni qo‘yadi: uning asosiy
qismi (netto-stavka)ga haqiqiy zararni kutilganidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan
ehtimolli farqini aks ettiruvchi tavakkal ustamasi qo‘shiladi.
Sug‘urtalovchi o‘zining moliyaviy majburiyatlarini bajarib, olgan to‘lovlarini
tarifda ko‘zda tutilgan turli maqsadli yo‘nalishlar bo‘yicha taqsimlaydilar.
Sug‘urtalovchi tomonidan tashkil qilingan sug‘urta fondi o‘zining
majburiyatlarini bajarishga yetarli bo‘lish ehtimoli qanchalik yuqori bo‘lsa,
sug‘urtalovchining moliyaviy barqarorligi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Mablag‘lar aylanishining tavakkal xarakteridagi sharoitlarda sug‘urta
operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini oshirishga ehtiyoj zararni qoplashni
kengaytirishga asoslangan qayta sug‘urtalash usulini vujudga keltirdi.
Bozor sharoitida sug‘urta tashkilotlarining faoliyati o‘z xarajatlarini
qoplashnigina emas, balki foyda olishni ham ko‘zda tutadi. Sug‘urta tashkiloti
sug‘urta operatsiyalaridan katta foyda olishga intilmasligi lozim, aks holda bu
bilan sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning
ekvivalentlik prinsipi buzilgan bo‘ladi. Sug‘urta tashkilotlarida «foyda» iborasi
shartli qo‘llaniladi, sug‘urta tashkilotlari milliy daromad yaratmaydilar, balki
faqatgina uni qayta taqsimlashda ishtirok etadilar. Sug‘urta operatsiyalaridan
olingan foyda deganda shunday ijobiy moliyaviy natija tushuniladiki, unda
sug‘urta himoyasini ta’minlash bo‘yicha daromadlar xarajatlardan ortiq bo‘ladi.
105
Sug‘urta tashkiloti uchun foyda olishning asosiy manbai bo‘lib investitsion
faoliyat hisoblanib, u sug‘urta fondi mablag‘larining bir qismini tijorat
maqsadlarida foydalanish orqali amalga oshiriladi. Sug‘urta faoliyatining maqsadi
katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xizmatlar ko‘rsatish, investitsion
faoliyatning maqsadi esa, foyda olish bo‘lishiga qaramasdan ular bir-biri bilan
uzviy bog‘liqdir.
Bir tomondan, investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbai sug‘urta fondi
hisoblansa, ikkinchi tomondan, investitsiya faoliyatidan olingan foyda sug‘urta
operatsiyalarini, zarar bilan ishlovchi sug‘urta turlariga dotatsiyalar, kadrlar
tayyorlash, yangi sug‘urta turlarini ishlab chiqish va boshqalarni
moliyalashtirishga yo‘naltirilishi mumkin.
Sug‘urta tashkilotlari ham alohida xo‘jalik subyektlari hisoblanar ekanlar, ular
ham o‘z xo‘jalik faoliyati uchun zarur bo‘lgan maxsus sug‘urta va boshqa
fondlarni shakllantiradilar, jumladan nizom va amortizatsiya fondlari. Aksionerlik
sug‘urta kompaniyalari nizom fondining egalari hisoblanadilar (ta’sischilar
tomonidan berilgan mulk, jumladan aksiyalarni sotishdan olingan daromadlar).
Mamlakatimizda qabul qilingan tartib bo‘yicha sug‘urta tashkilotlari nizom
fondining 20 % idan kam bo‘lmagan rezerv fondini yillik sof foydaning 5 % idan
kam bo‘lmagan miqdordagi ajratmalar qilish orqali shakllantirishlari lozim.
Davlat mulkchiligi ishtirokidagi sug‘urta tashkilotlari tizimi faoliyatida
quyidagi fondlardan foydalaniladi:
o nizom fondi;
o amortizatsiya fondi;
o joriy tushumlar fondi;
o
sug‘urta turlari bo‘yicha zahira fondlari tizimi;
o
sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha rezerv fondlari;
o oldini olish tadbirlarini moliyalashtirish fondi;
o
mehnatga haq to‘lash fondi;
o
iqtisodiy rag‘batlantirish fondlari (sug‘urtani rivojlantirish fondi va
ijtimoiy-madaniy tadbirlar fondi).
106
Zahira fondlarni shakllantirishga zarurat sug‘urtaning xususiyatli belgilaridan
biri bo‘lgan zararni vaqtlar bo‘yicha qoplash bilan asoslanadi. Sug‘urta
hodisalarining to‘satdan ro‘y berishi sug‘urtalovchining mablag‘larini noqulay
davrlarda zarar ko‘rgan xo‘jaliklarga yordam ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lish
uchun qulay davrlarda jamg‘arishni talab etadi.
Zahira fondlarini shakllantirishdan maqsad sug‘urta operatsiyalari moliyaviy
barqarorligining ta’minoti hisoblanadi, shakllantirish manbai esa – barcha to‘lovlar
tushumlar bo‘yicha netto-stavkaning ishlatilmagan qismi hisoblanadi, vaholanki
sug‘urta qoplamalari va sug‘urta summalarini to‘lashga qoplamalar sug‘urta
xizmatining bahosi – tarif - aynan netto-stavka mo‘ljallangan. Joriy qulay yilda
bevosita maqsad yo‘nalishida sarflanmagan to‘lovlarning netto-stavka qoldiqlari
yildan-yilga sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatlarini
bajarishga joriy to‘lov tushumlari yetmaydigan noqulay yil kelguncha jamg‘arilib
boradi.
Zahira fondlarining zaruriy hajmi sug‘urta operatsiyalari moliyaviy
barqarorligini ta’minlashning obyektiv talablari bilan asoslanadi. Bundan kelib
chiqib, qayta sug‘urtalash sug‘urta portfelini moliyaviy barqarorligini oshirish va
tavakkalchiliklarni tenglashtirish imkonini beradi, uni qo‘llash zahira fondlari
hajmini sezilarli kamaytirish imkonini beradi. Qayta sug‘urtalash qanchalik kuchli
rivojlangan bo‘lsa, sug‘urta operatsiyalari moliyaviy barqarorligini shunchalik kam
zahira fondlari bilan ta’minlash mumkin.
Sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha zahira fondlari muhim xarakter
kasb etadi. Sug‘urtaning uzoq muddatli turlarida badallarning asosiy qismi sug‘urta
shartnomasi muddati tugagandan so‘ng to‘lanish uchun uzoq davr davomida
jamg‘arilib boradi. Shu sababli sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha zahira
fondlarini badal (to‘lov) rezervlari deyiladi. Badal rezervlarining asosiy shakllanish
manbalari netto-stavkaning jamg‘arma elementi hamda investitsiya faoliyatidan
olingan foyda hisoblanadi.
Uzoq muddatli sug‘urta turlari bo‘yicha badallar rezervi sug‘urtalovchining
investitsion faoliyatini moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Bu ularni uzoq
107
muddat va katta hajmda saqlanishi bilan asoslanadi. Badallar rezervi
mablag‘laridan tijorat maqsadlarida keng foydalanish sug‘urtalovchiga kelasi davr
daromadlarini, tarif stavkasini kalkulyatsiya qilishda hisobga olish yo‘li bilan
sug‘urta badallarini pasaytirish imkonini beradi.
|
