8.2. Sug’urta tashkilotlarida biznes jarayonlarini tashkil etish.
Sug’urta bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining tarkibiy qismi va ishlab
chiqarish munosabatlarining muhim tashkil etuvchi unsurlaridan biridir. Bozor
iqtisodiyoti ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq. Shunday
ekan, ishlab chiqarishga ta‘sir qiladigan zararlar bozor iqtisodiyoti yo’nalishlarini
chetlab o’tmaydi. Shu munosabat bilan sug’urta ko’p ukladli xo’jaliklarning har
birini sug’urtalashda, ularning mol-mulklarini bud saqlashda alohida ahamiyatga
ega bo’ladi. Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o’tish asosida:
Birinchidan, mustaqil sug’urta xizmatlar tizimi barpo qilindi. Faoliyat
jihatidan respublika miqyosida mustaqil tashkilotga aylandi. U O’zbekiston Moliya
vazirligi tarkibidan chiqib, davlat bosh iqtisodiy islohotchi bo’lgani holda davlat
aksiyadorlik hamda boshqa mulk shaklidagi sug’urta tashkilotlari tashkil etildi.
Ikkinchidan, alohida sug’urta faoliyati to’g’risidagi qonun qabul qilindi, unda
respublikamizning o’ziga xos xususiyatlari e‘tiborga olindi.
Uchinchidan, xorijiy mamlakatlardagi sug’urta tashkilotlari bilan hamkorlik
kuchaydi, ular ishtirokida qo’shma sug’urta tashkilotlari tashkil qilindi. Milliy
sug’urta tashkilotlari jahon sug’urta tashkilotlari qatoridan o’rin oldi.
To’rtinchidan, sug’urta mablag’laridan investitsiya maqsadlarida foydalanish
asosida ularning moliyaviy ahvoli yaxshilandi, xorijiy mamlakatlar mablag’laridan
investitsiya maqsadlari uchun foydalanishda sug’urta tashkilotlarining vositachilik
roli vujudga keldi.
Beshinchidan, sug’urta tashkilotlari bilan kredit muassasalarining hamkorligi
kuchaydi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan bankdan olingan kreditlarni o’z
vaqtida qaytarilishiga qaratilgan sug’urta faoliyati kengayib bordi, u qishloq
xo’jaligi korxonalariga nisbatan ham joriy qilindi.
Oltinchidan, sug’urta xizmatlari bozorida ixtiyoriy sug’urta turlarining jadal
rivojlanishi kuzatildi. Shuningdek, majburiy sug’urtalashning qonunchilik asoslari
va ularning ustivor yo’nalishlari joriy etila boshlandi.
Ettinchidan, sug’urtaning xalq farovonligini yaxshilashdagi roliga alohida
ahamiyat berila boshlandi. Shu munosabat bilan ixtiyoriy shaxsiy sug’urtaning
98
ko’pchilik qoidalari qaytadan ko’rib chiqildi, qo’shimcha pensiya va boshqa
sug’urta turlari joriyqilindi.
Sakkizinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning muhim
ahamiyatiga alohida e‘tibor berilib, sug’urtaning yangi turlarini amalga oshirishga
kirishildi.
To’qqizinchidan, sug’urta faoliyati bilan qimmatli qog’ozlar o’rtasida tegishli
munosabat o’rnatildi. Sug’urta tashkilotlari o’zlarining qimmatli qog’ozlarini
emissiya qilishlari va qimmatli qog’ozlar bozorida oldi sotdi ishlarini amalga
oshirishlarining huquqiy asoslari shakllantirildi. Shuningdek, sug’urta
tashkilotlarining qimmatli qog’ozlarga qilinadigan investitsiya faoliyati yo’lga
quyildi va rag’batlantirildi.
Bundan tashqari, respublika sug’urta tashkilotlari xorijiy mamlakatlar
tajribalarini o’rganishga ham alohida e‘tibor berdilar, ayrim xorijiy
sug’urtatashkilotlari vakillari O’zbekiston sug’urta tashkilotlari xodimlari bilan 13
amaliy seminarlar o’tkazib turdilar. Bu tadbirlar respublikamiz sug’urta xizmatlari
bozorini tashkil qilishga zamin hozirladi va sug’urtalanuvchilar doirasini
kengaytirishga jiddiy yordam bermoqda. Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati unda
qayta taqsimlash munosabatlarining mavjudligi, sug’urta riskning mavjudligi (uni
aniqlash), sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchilardan sug’urta birlashmalarini tashkil
etish,
yakka
va
guruh
sug’urta
ehtiyojlarini
birlashtirish,
barcha
sug’urtalanuvchilarning zarari bo’yicha birgalikdagi javobgarligi, zararning
taqsimlanishi, zararni vaqt va joy bo’yicha qayta taqsimlash, sug’urta
mukofotlarining qaytarilishi, sug’urta faoliyatining o’zo’zini qoplash xususiyati
mavjudligi orqali belgilanadi. Tabiat va jamiyatning moddiy zarar keltiruvchi
ko’zda tutilmagan harakatlari insonlar tomonidan birinchi navbatda tasodifan ro’y
berdi deb qabul qilinadi, lekin ularning doimiy takrorlanib turishi oqibatida
iqtisodiy aloqalar holati va texnogen muammolar bo’lishidan qa‘tiy nazar ro’y
berishini isbotlab beradi. Bularning barchasi oxir oqibat ishlab chiqarish va boshqa
faoliyat ko’rsatishda tasodifan ro’y berishi mumkin bo’lgan salbiy oqibatlarni
vujudga kelishiga ob‘ektiv shart-sharoitlar yaratib beradi. Tabiat va jamiyat
99
o’rtasidagi qarama- qarshiliklar natijasida yuzaga kelgan zararni qoplash, insonlar
o’rtasida tabiiy ofatlardan ko’riladigan zararlar oqibatlarini qisqartirish, baratarf
etish va ularni oldini olish zaruratini taqozo etadi.Tabiiy ofatlar, avariyalar,
o’g’irlik va boshqa favqulotda ro’y beradigan hodisalar insonning ongidan
tashqarida to’satdan yuzaga kelishi mumkin. Ilmiy nuqtai-nazardan qaraganda har
bir mulk egasi o’z mol-mulkini shu jumladan, ko’chmas mulkini qisman
zararlanishi yoki butunlay yo’qotilishi oqibatida ko’riladigan zararlarni
qoplanishidan manfaatdor ekanligini ko’rish mumkin.
Sug'urta mahsuloti sotuvi - mijozlar ehtiyojini, ulaming iste'molchilik xatti -
harakatlarini aniqlash, sug'urta shartlarining mukofot va qo'shimcha xizmatlar
miqdorining maqbulligi va jozibadorligini ta'minlash uchun ilgari o'tkazilgan
marketing xatti-haralcatlarini yakunlovchi bosqichdir.
Sotuv jarayoni - sug'urta qiluvchi va sug'urtalanuvchi o'rasidagi o'ziga xos
marketing ko'prigi hisoblanadi. Sug'urta qiluvchining agentlari mijozni u
sug'urtalanishi lozim ekanligiga, mazlcur sug'urta mukofoti esa - sug'urta
qoplamasi uchun unchalik qimmat bo'lmagan to'lov ekanligiga ishontirish uchun
ancha kuch-g'ayrat sarflashlari darkor. Sug'urta mahsulotlari sotuvini tashkil etish
bo'yicha bir necha umumiy talablar mavjud. Mijoz sug'urta qoplamasini qayerdan
sotib olishi mumkinligini bilishi, savdo shahobchasiga kirish oson va erkin bo'lishi,
mijozlarga diqqat-e'tibor va xushmuomalalik bilan xizmat ko'rsatilishi zarur.
G'arbda iste'molchilar quyidagilardan sug'urta xizmatlarini sotib olishlari
mumkin:
o ixtisoslashgan sug'urta vositachilari - brokerlar orqali;
o sug'urta mahsulotlarini sotish asosiy faoliyat turiga kirmaydigan
vositachilar - banklar, supermarketlar, avtoustaxonalar va h.k.;
o sug'urta qiluvchining bosh agentliklardagi xolis agentlari orqali;
o sug'urta qiluvchining xodimlari (agentlari) hisoblanmish vakil lari orqali;
o sug'urta qiluvchi bosh ofisining bo'linmalarida yoki uning telefon, pochta
yoki kompyuter tarmog'i orqali bevosita sotish bilan shug'ullanuvchi sho'ba
korxonalaridan.
100
Ularning hammasini bir nom ostida - sug'urta mahsulotini sotish (o'tkazish)
tizimi nomi bilan birlashtirish mumlcin. Asosiy faoliyati bo'lmish sug'urta
mahsulotini sotishdan tashqari, yuqorida sanab o'tilgan tizimlar bozor to'g'risidagi
raqobatchi firmalar to'g'risidagi ma'lumotlami to'plash, bozor istiqbollarini tahlil
qilish bilan ham shug'ullanadilar.
Sug'urta mahsulotlari sotuvini tashkil etishda uning marketing ifodasi asosiy
o'rin tutadi. Sotuvni yuksak darajada o'tkazilishini ta'minlash uchun, sug'urta
mahsuloti iste'molchi uchun tushunarli bo'lgan va uning sotib olinishini oqlaydigan
bir yoki bir necha g'oyaga ega bo'lishi, raqobatchilaming xuddi shu turdagi
mahsulotlardan afzal bo'lishi, o'xshash turdagi mahsulotlar orasida narxning
balandligi bilan ajralib turmasligi shart. Tajribaning ko'rsatishicha, sug'urta
mahsulotlari sotilishining ancha ko'tarilishida mahsulot iqtisodiy mexanizmining,
hamda mahsulot ta'min etib beradigan manfaatlarning mijoz tomonidan sodda qilib
tushunilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sug'urta mahsulotlari jamlanmasi
takomillashtirish sohasida istiqbolli tadbirlarai rejalashtirayotganda uni tashkil
etadigan mahsulotlaming amal qilish davriyligi, ulami bozor talablari
evolyutsiyasiga mos holda takomillashtirish imkoniyatlari hisobga olinishi shart.
Yetakchi sug'urta mahsulotlari sug'urta qiluvchi aylanmalarining (tuzilgan
shartnomalar sonining) eng ko'p qismini ta'minlab beradi. Odatda, bular eng
serdaromad sug'urta mahsulotlari hamdir. Ko'pgina sug'urta qiluvchilar yetakchi
mahsulotlar qatoriga turar joylami barcha xatarlardan sug'urtalanishini, sanoat
korxonalarini o'tdan va suvdan sug'urtalanishini kiritadilar.
Maftunkor sug'urta mahsulotlarining vazifasi iste'molchining diqqat- e'tiborini
mazkur sug'urta lcompaniyasiga qaratish va dastlabki sug'urta polisi sotib
olinishini yengillashtirishdan iborat. Maftunkor sug'urta mahsulotlari qatoriga,
masalan, avtofuqarolik javobgarligi sug'urtasini kiritish mumkin. O'zining
majburiylik xususiyatiga ega ekanligi tufayli u birinchf navbatda ehtimoldagi
mijozning e'tiborini o'ziga tortadi. Shu sababli kompaniyalar sug'urtaning bu turi
bo'yicha tariflarni past darajada ushlab turadilar. Maftunkor mahsulotlaming
boshqa guruhi shu vaqtgacha hali biron marta ham sug'urtalanmagan yosh yigit-
101
qizlarga mo'ljallangan bo'ladi. Ularni maftunkor mahsulotlaming bir muncha
imtiyozli shart-sharoitlari orqali jalb etar ekan, sug'urta qiluvchi mazkur
iste'molchilarning o'z portfelida saqlab qolish va keyinchalik sotiladigan sug'urta
mahsulotlarining narxini balandroq qilib belgilash orqali dastlabki bosqichda
berilgan imtiyozlar tufayli ko'rilgan yo'qotishlar o'mini to'ldirishdan umidvor
bo'ladi.
Kelajak mahsulotlari qatoriga hali bozor tomonidan talab qo'yilmagan, ammo
sug'urta qiluvchi fikriga ko'ra, istiqbolda keng tarqalishi mumkin bo'lgan
mahsulotlar kiradi. Bu mahsulot turlariga masalan, yetakchi mahsulotlarini yangi,
hali keng tarqalmagan usullarda sotish, yaratish loyihalari kiradi. Bunday
mahsulotlar qatoriga xususan, elektron tarmoq orqali sotishga mo'ljallangan turar
joy binolari sug'urta polislarini kiritish mumkin.
Taktika maqsadiga mo'ljallangan mahsulotlaraing vazifasi - raqobatchilarning
hujumiga qarshi turishga yoki ularning u yoki bu xatti- harakatlariga, shuningdek
bozor evolyutsiyasiga tezkorlik bilan javob berishga qaratilgan. Mahsulotlarning
bu turi “tinchlik” davrida odatan “yig'ishtirilgan” holatda bo'ladi. Masalan, sug'urta
kompaniyasi muayyan bosqichda yosh haydovchilar segmentida avtomobil
sug'urtasi bilan shug'ullanishi uchun manfaatsiz hisoblaydi. Shunga qaramay,
sug'urta qiluvchi o'z mahsulotlari jamlanmasiga yosh haydovchilar uchun
mo'ljallangan alohida mahsulot kiritib, ammo uni tijoratlashtirishga shoshilmay
turadi. Raqobatchi yosh haydovchilami jalb etish niyatida mana shu segmentga
“hujum” uyushtirishi bilan, sug'urta qiluvchi bu sohadagi o'z mahsulotlarini “ochib
tashlash” bilan javob qaytarishi mumkin. O'zining taktik zaxirasi mavjud
bo'lmagan holda, tezkorlik bilan qarshi turishning iloji bo'lmas edi. Shu tariqa,
sug'urta qiluvchi bozor talablarining o'zgarishiga avvaldan ishlab chiqilgan, ammo
bozorda o'tkazilmay, taktik vazifalar uchun saqlab turilgan sug'urta mahsulotlarini
ishga tushirish orqali raqobatga hozirjavoblik bilan qarshi turish mumkin.
Sug'urta mahsulotini o'tkazishning yuqorida sanab o'tilgan shakllari aksiyador
sug'urta kompaniyalari uchun xos bo'lib, ular o'z mahsulotini sotish uchun bir yoki
bir necha usuldan foydalanishi mumkin. Germaniya, Italiya, Fransiya, Ispaniyada
102
o'tkazishning asosiy shakli - bosh agentliklardan iborat bo'lib, ular sug'urta qiluvchi
tomonidan shartnoma asosida jalb etiladi. Buyuk Britaniya, Gollandiya va
Belgiyada tarixan shunday holat vujudga kelganki, mijozlar bilan ishni asosan
sug'urta brokerlari vositasida olib boriladi.
Ulardan tashqari bozorda o'zaro sug'urta kompaniyalari ham mavjud. Ulaming
aksionerlik kompaniyalaridan farqi shundaki, ular daromadsiz xususiyatga ega
bo'lib, ko'rilgan zarar sug'urtalanuvchilar o'rtasida taxlanma asosda taqsimlash
orqali qoplanadi. Shu sababli, barcha sug'urtalanuvchilar sug'urtalar bo'yicha
zaxira fondini boshqarish ishida ishtirok etadilar, sug'urta mahsulotini o'tkazish
tizimi esa bu holda, o'zaro sug'urta fondiga qo'shimcha qatnashchilarni jalb etish
ishi bilan shug'ullanuvchi tizim shaldiga ega bo'ladi. Bundan tashqari, o'zaro
sug'urta kompaniyalari, qoidaga ko'ra, brokerlar yoki boshqa vositachilar
xizmatidan
foydalanmaydi
va
sug'urtalanuvchilar
sonini
ko'paytirishda
agentlarning kuch-g'ayratidan foydalanishni afzal biladi.
Sug'urta xizmatlari hamisha “sotib olinmaydigan” balki faqat “sotiladigan”
tovar turi bo'lgan. Uni o'tkazish uchun doimo ko'p kuch sarflash, passiv
iste'molchiga sug'urta himoyasining afzalliklarini tushuntirish zarur bo'lgan.
Sug'urtalanuvchilaming bugungi kunda faolroq iste'molchilarga aylanib qolganligi
va ularning sug'urta mahsuloti sifatiga nisbatan talabchanligi oshganligi sababli,
mijozlarga avvalgidek andozaviy sug'urta mahsulotini hazm qilishga tayyor turgan
shaxsi noma'lum ommaga qaragan kabi qarash sug'urta qiluvchi uchun endilikda
o'lim bilan teng. Sug'urta mahsuloti sotilishi uchun u sug'urtalanuvchining
ehtiyojlari va tanlab olish mezonlariga javob berishi shart.
Mijozlaming qanoatlanishiga erishuv sug'urta qiluvchining asosiy maqsadi --
sug'urta amaliyotlari orqali foyda olishga zid bo'lmasligi shart, ya'ni marketing
o'tkazishga qilinayotgan xarajatlar bu faoliyatdan ko'riladigan natija bilan
muvozanatda bo'lishi shart. Bunday muvozanatni matematik hisob-kitob yo'li
bilan, marketing xarajatlari va undan ko'rilgan foyda nisbati orqali topish mumkin.
Shubhasiz, har qanday marketing aksiyasi samaradorlik bo'yicha o'z chegaralariga
ega bo'ladi. Masalan, sug'urta mahsulotini sotish tarmog'ini rivojlantirish uchun
103
cheklanmagan miqdorda ko'p mablag' sarflash mumkin, ammo mijozlarni mazkur
hududda sug'urtaning muayyan turi bilan qamrab olish esa o'z cheklovlariga ega,
chunki ma'lum bir bosqichga yetgan qo'yilmalar o'zini oqlamay qoladi. Sug'urta
sifati to'g'risida ham xuddi shu fikmi aytish mumkin. Sug'urta mahsulotini cheksiz
ravishda takomillashtirib borish va uni mijozlar talabiga moslashtiraverish
mumkin, ammo bu holda vaqti kelib mahsulot sifatini sezgirlik bilan kuzatuvchi
mijozlar doirasi tugaydi va bundan keyingi barcha harakatlar zoye hattoki zararli
bo'lib qoladi. Shu sababli hozirgi zamon sharoitida sug'urta qiluvchilarning
marketingga oid kuch-g'ayratlarini optimallashtirish muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Bunda sug'urta xizmatlari sifatini va miqdorini uning rentabelligiga qarab
baholash katta ahamiyatga ega.
Sug'urta bozori ijtimoiy-iqtisodiy makon sug'urta xizmatlariga ehtiyoj
sezadigan sug'urtalovchilar, ularga bo'lgan talabni qondiradigan sug'urtalovchilar
(sug'urta kompaniyalari) sug'urta vositachilari va sug'urta infratuzilmasi
tashkilotlari (konsalting firmalari va boshqalar). Keng ma'noda sug'urta bozori
birlashgan sug'urta mahsulotini sotish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar.
Sug'urtalashning asosiy iqtisodiy qonuni Bozor - qiymat va qondirish qonuni.
Sug'urta bozorining paydo bo'lishi uchun shart-sharoit ommaviydir mehnat
taqsimoti, tovar iqtisodiyotining mavjudligi, alohida tovar ishlab chiqaruvchilar.
| 