8.4. Sug‘urtalovchilarning moliyaviy natijalarini shakllanish manbalari.
Sug‘urta tashkilotlarining daromadlari sug‘urta operatsiyalaridan, investitsiya
faoliyati va boshqalardan olinishi mumkin. Sug‘urta operatsiyalaridan daromadlar
sug‘urta to‘lovlari asosida shakllanadi.
Sug‘urta to‘lovi sug‘urta xizmatining sotish bahosini bildiradi, uni
kalkulyatsiya bahosidan farqlash lozim. Gosstraxning monopol faoliyati davrida
kalkulyatsion baho bir vaqtning o‘zida sotish bahosi ham hisoblangan, u vaqtda
to‘laqonli bozor munosabatlari bo‘lmagan. Bozor sharoitida kalkulyatsion baho
bilan sotish bahosi mos kelmasligi mumkin. Sug‘urtalovchi brutto-tarifni
hisoblayotganda sug‘urta xizmatining kutilayotgan qiymatini belgilaydi, sotish
bahosi esa sug‘urta shartnomasi tuzilayotganda aniq bo‘ladi. Sug‘urta xizmatining
qiymati –obyektiv kattalikdir, baho esa qator omillar: bozor kon’yunkturasi,
davlatning baho siyosati, sug‘urtalaovchilarning monopol kelishuvlari, kredit
foizlarining dinamikasi va boshqalar ta’siri natijasida shakllanadi.
Sug‘urta to‘lovlari – bu sug‘urta tashkilotining birlamchi daromadi va
mablag‘larning keyingi aylanishi asosi, investitsion faoliyatni moliyalashtirish
manbai hisoblanadi.
Sug‘urtaning uzoq muddatli turlari bo‘yicha sug‘urtalanuvchilarning
to‘lovlari sug‘urtalovchilarda uzoq davr saqlanadi. Bundan tashqari sug‘urta
tashkilotlarida zahira va rezerv fondlari shakllantirilib, o‘n yillab ishlatilmasligi
mumkin. Bularning barchasi sug‘urtalovchiga mablag‘lardan investitsion
maqsadlarda foydalanish asosini yaratadi.
Sug‘urtalovchining mablag‘lari xalq xo‘jaligining turli tarmoqlariga turli
shakllarda: bevosita investitsiyalar, qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk va boshqa
108
ko‘rinishlarda joylashtirilishi mumkin. Investitsion faoliyatdan olingan daromadlar
sug‘urta operatsiyalaridan ko‘rilgan zararlarni kompensatsiyalashga, sug‘urta ishini
rivojlantirishga, xuddi shunday tijorat maqsadlarida yoki iste’mol uchun sarflanishi
mumkin. Shunday tarzda sug‘urtalovchining sug‘urta xizmatlari uchun past
baholarda ham yetarli rentabellikni saqlab turish mumkin.
Sug‘urta tashkiloti sug‘urta to‘lovlari va investitsion faoliyatdan olinadigan
daromadlardan tashqari turli xildagi xizmatlar ko‘rsatishdan, avvalo, risk-
menejment bilan bog‘liq, maslahat berish, kadrlarni o‘qitish va boshqalardan ham
daromadlar olishi mumkin.
Sug‘urta operatsiyalaridan olingan foyda - ko‘rsatilgan sug‘urta
xizmatlarining bahosi va tannarxi o‘rtasidagi farqni bildiradi.
Daromadlilik darajasining ko‘rsatkichi sug‘urta operatsiyalarining rentabelligi
deyilib, yillik foyda summasini sug‘urta operatsiyalarining barchasi yoki qandaydir
sug‘urta turi bo‘yicha yillik to‘lovlar summasiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Foydani kelib tushgan sug‘urta to‘lovlari hajmi bilan solishtirish sug‘urtalovchi
sug‘urta to‘lovlarining har bir so‘midan qancha foyda olayotganligini ko‘rsatadi.
Sug‘urtalovchi sug‘urta operatsiyalaridan oladigan foydadan tashqari
investitsion faoliyatdan ham foyda olishi mumkin.
Investitsiyadan foyda - bu sug‘urta tashkilotining nosug‘urta xarakterdagi
xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanishdan olgan foydasi. Investitsiyalar orqali foyda
olish sug‘urtalovchining asosiy maqsadi hisoblanmaydi, biroq bu foyda sug‘urta
mas’uliyatlarini kengaytirish va alohida sug‘urta turlari bo‘yicha tariflarni
pasaytirish, sug‘urtalovchining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va
sug‘urta ishini rivojlantirishning boshqa yo‘nalishlari uchun keng imkoniyatlar
yaratadi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21 maydagi
"Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi PQ-872-sonli Qaroriga asosan sug‘urta
faoliyatini yanada takomillashtirish, sug‘urtalovchilarning kapitallashuvi va
moliyaviy barqarorligini oshirish, ularning hududiy tarmoqlarini kengaytirish va
109
sug‘urta kompaniyalarining investitsion jarayonlardagi ishtirokini rag‘batlantirish,
shuningdek, sug‘urta xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini samarali himoya
qilishni ta’minlash maqsadida sug‘urtalovchilarga qimmatli qog‘ozlar bozorida
investitsion vositachi sifatida professional faoliyatni amalga oshirish huquqi
berilgan. Bunda sug‘urtalovchilar tomonidan ko‘rsatilgan faoliyat turini amalga
oshirish uchun litsenziya olishi talab qilinmaydi.
Sug‘urtalovchining sug‘urta operatsiyalari va investitsiya faoliyatidan olgan
daromadlari soliqka tortiladi. Daromadni hisoblash daromadlar va xarajatlar
balansi hamda yordamchi hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. Sug‘urta
operatsiyalaridan olingan daromad o‘z tarkibiga foyda va sug‘urta xodimlari
mehnatiga haq to‘lash fondini oladi. Sug‘urtalovchilar O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2008-yil 21 maydagi "Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh
qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi PQ-872-
sonli Qaroriga asosan 2008-yilning 1 iyunidan boshlab uch yil muddatga:
- yuridik va jismoniy shaxslarning sug‘urtalovchilar aksiyalari bo‘yicha
dividendlar ko‘rinishida olingan daromadlari yuridik shaxslarning foyda solig‘i va
jismoniy shaxslarning daromad solig‘ini to‘lashdan ozod qilingan;
- sug‘urtalovchilarning dividendlar va foizlar ko‘rinishida olingan
daromadlari yuridik shaxslarning foyda solig‘ini to‘lashdan ozod qilingan va
soliqdan bo‘shagan mablag‘lar respublika hududlarida, birinchi navbatda, qishloq
joylarida hududiy bo‘linmalarni, keng tarmoqli agentlik tizimini tashkil qilish,
shuningdek,
ularning
moddiy-texnik
bazasini
rivojlantirishga
maqsadli
yo‘naltirilishi belgilangan.
Sug‘urta kompaniyalarning moliyasi (sug‘urtalovchining pul fondlari)
sug‘urta ishini tashkil etish borasida o‘zining xarajatlarini moliyalashtirish va o‘z
mijozlariga sug‘urta himoyasini ko‘rsatish faoliyatini ta’minlaydi.
Sug‘urta kompaniyalarining pul mablag‘larini aylanishi ikkita mustaqil pul
oqimini o‘z ichiga oladi:
• sug‘urta himoyasini (sug‘urta to‘lovlarini) ta’minlovchi mablag‘lar
aylanishi;
110
• sug‘urta kompaniyalarni faoliyati uchun belgilangan mablag‘lar aylanishi.
O‘z navbatida, sug‘urta himoyasini ta’minlovchi mablag‘lar aylanishi ikki
bosqichga bo‘linadi: birinchi bosqich, sug‘urta fondni shakllantiradi va
taqsimlaydi, ikkinchi bosqich esa sug‘urta fondining bir qismini banklarga
qo‘yilgan depozit hisoblar va hokazalar bo‘yicha daromad olish maqsadida
investitsiya qiladi. Sug‘urta tashkilotlarida mablag‘lar aylanishi boshqa xalq
xo‘jaligi tarmoqlari va tijorat tuzilmalarga qaraganda murakkab jarayon
hisoblanadi.
Pul mablag‘larning aylanishi sug‘urta himoyasini ko‘rsatish bilan bevosita
bog‘liqligi sug‘urta toifasining mazmunini ifodalaydi. Mablag‘ aylanishining
ushbu qismi sug‘urta tashkilotining risk, ehtimollik xususiyati harakatining alohida
tamoyili hisoblanadi. Buning kuchi, sug‘urta fondining shakllanishi asosida
zararlar ehtimolligi yotganligi ehtimollik nazariyasi (aktuar hisoblar) va statistik
ma’lumotlar asosida hisoblanadi hamda sug‘urtalovchining moliyasini tashkil
etishda har bir sug‘urtalanuvchining ishtiroki ulushini, sug‘urta xizmati narhi va
tannarxini, shuning asosida tarif stavkalari miqdorini o‘rnatishni aniqlash imkonini
beradi.
Sug‘urta zahiralari vaqtincha bo‘sh turgan maxsus sug‘urta resurslari
aylanmasi hisoblanib, unga sug‘urtalovchining daromadi sifatida qaralmaydi. Ular
sug‘urta kompaniyalari uchun investitsiya faoliyati orqali, qaysiki tijorat
maqsadlarida sug‘urta fondi mablag‘larini bir qismini ishlatish yo‘li bilan daromad
olish manbai asosi hisoblanadi.
Investitsiya faoliyatidan olingan mablag‘lar sug‘urta operatsiyalarini
moliyalashtirishga shu jumladan, sug‘urta turlari bo‘yicha zararlarni qoplash, yangi
sug‘urta turlarini ishlab chiqish hamda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga
va hokazolarga yo‘naltiriladi.
Sug‘urta zahiralarining shakllanishi bo‘yicha quyidagi qonun-qoidalar
mavjud:
hamma zahiralar maxsus hisob-kitoblar asosida shakllanadi;
zahiralar sug‘urta olib borayotgan valyutada shakllanadi;
111
sug‘urta zahiralari har bir aniq to‘lash muddatiga shakllanadi;
zahiralar faqat sug‘urta shartnomasi bo‘yicha emas, qayta sug‘urtalashda
qabul qilingan shartnomalar bo‘yicha ham shakllanishi mumkin;
Sug‘urta qiluvchilarning moliyaviy turg‘unligining asosi shundaki, ularda
to‘langan ustav kapitali, sug‘urta zahiralari, shuningdek qayta sug‘urta tizimi
mavjud.
Sug‘urtalovchilar o‘ziga qabul qilgan sug‘urta majburiyatlarini bajarish uchun
yig‘ilgan sug‘urta mukofatlaridan kelgusida sug‘urta to‘lovlari uchun barcha
sug‘urta turlari bo‘yicha kerakli sug‘urta zahiralarini shakllantiradilar. Sug‘urta
zahiralari sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchilar bilan tuzgan sug‘urta
shartnomalari bo‘yicha shu paytgacha bajarilmagan majburiyatlarining hajmini
ko‘rsatib turadi.
Xorij mamlakatlarida qabul qilingan sug‘urta zahiralarining shakllanish
texnikasiga ko‘ra, sug‘urta qiluvchi bo‘yniga olgan har bir majburiyat turi sug‘urta
zahirasiga mos keladigan turi bilan qoplanadi. Hayot sug‘urtasi bo‘yicha amaldagi
shartnomalar sharoitiga bog‘liq holda matematik zahiralar, yillik renta zahiralari,
fond zahiralari va ishtirok etish zahiralari shakllanadi; sug‘urtaning boshqa turlari
bo‘yicha – mukofot zahiralari va zarar zahiralari shakllanadi. Sug‘urta zahiralari
hajmi amaldagi shartnoma bo‘yicha to‘lanishi kerak bo‘lgan summani butun holda
qoplashi zarur. Shuning uchun ularning hajmini aniqlash uchun sug‘urta
qiluvchining operatsiyalarini chuqur tahlili va matematik hisob-kitoblari zarur.
Hamma sug‘urta zahiralari 3 ta katta guruhlarga bo‘linadi.
- hayot sug‘urtasi zahiralari;
- hayot sug‘urtasidan tashqari zahiralar turlari - texnik zahiralar;
- majburiy tibbiy sug‘urta zahiralari.
Texnik mablag‘lar sug‘urta qiluvchi tomonidan alohida sug‘urta shartnomasi
va butun sug‘urta portfeli bo‘yicha bir muddatga hisob-kitob qilingan sug‘urta
to‘lovlari bo‘yicha moliyaviy majburiyatlarni bajarish kerak bo‘lgan mablag‘lar
yig‘indisi. Ular sug‘urta zahiralarining qismi bo‘lib hayot sug‘urtasidan tashqari
sug‘urta turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.
| 