57
harakatlanib, elektr tokini hosil qiladi, natijada qarama–qarshi ishorali zaryadlar
o`zaro kompensasiyalanadi.
Elektr toki deb, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga yoki
zaryadlarning ko`chishi ilan bogliq bo`lgan elektr maydonning tarqalishiga
aytiladi
Elektr tokini metallarda erkin elektronlarning harakati, elektrolitlarda
ionlarning, gazlarda esa ionlar bilan elektronlarning harakati hosil qiladi. Biroq
qarma–qarshi ishorali zaryadga ega bo`lgan juda ko`p elektron va atom
yadrolaridan tashkil topgan jismlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elektr toki
hosil bo`lmaydi. Bunga sabab musbat va manfiy zaryadlar o`zaro
kompensasiyalanishi natijasida har qanday yuza orqali o`tayotgan to`liq zaryad
nolga teng bo`ladi. Shuning uchun ham, elektr tokini umumiy ko`rinishda
quyidagicha tariflash mumkin.
Elektr toki deb, kompensasiyalashmagan ortiqcha musbat yoki manfii
zaryadlarning tartibli harakatiga aytiladi. O`tkazgichlar ichidagi elektr maydoni
sababli hosil bo`lgan elektr tokiga o`tkazuvchanlik toki deb ataladi. Lekin elektr
tokini bundai tor manoda tushunish kerak emas. Masalan, zaryadlangan jismlar
(yomgir tomchisi, suniy yo`ldosh va shu kabilar) ning fazodagi tartibli
harakatidan ham elektr toki hosil bo`ladi. Bunday tok boshqa turdagi toklardan
farqli ravishda konveksion tok deb ataladi.
Tokning yo`nalishi uchun shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat
yo`nalishi qabul qilingandir.Tokning bunday yo`nalishiga tehnik yo`nalish
deyiladi. Shuning uchun ham, manfii zaryadlar yoki elektronlar hosil qilgan
tokning yo`nalishiga harakat yo`nalishiga qarama–qarshi deb
hisoblanadi.O`tkazuvchanlik tokini hosil qilgan erkin elektronlarning harakatini
bevosita kuzatib bo`lmaydi. Lekin o`tkazgichdagi tokning mavjudligini uning
tasiri yoki u hosil qilgan hodisalariga qarab quyidagicha aniqlash mumkin:
1.Tok o`tayotganda o`tkazgich qiziydi (isitkich asboblar, chuglanma
lampalar, saqlagichlar).
2.Tokning magnit tasiri (tokli o`tkazgich atrofida magnit strelkaning
ogishi elektromagnitlar, telegraf–telefon).
3.Elektr toki o`tganda himiyaviy tarkib o`zgarishi (kislota, ishqor va tuzlar
eritmasi – elektrolitlarda moddalarrning ajralishi).
