O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik–iqtisodiyot instituti fizika kafedrasi fizika fanidan ma’ruzalar matni

11

jadalligini harakterlash uchun tezlik tushunchasi kiritiladi. Vaqt birligi ichida
jismning o`tgan masofasining son qiymatiga teng bo`lgan fizik kattalikka tezlik 
deyiladi. U vektor kattalik bo`lib, v bilan belgilanadi.
2–rasm. 

Moddiy nuqta A nuqtadan B nuqtaga egri chiziqli traektoriya bo`ylab 

harakat qilib,

t
∆
vaqt oraligida 


s
∆
yo`lni o`tgan bo`lsin. Moddiy nuqtaning vaqt 

birligida o`tgan yo`li bilan o`lchanadigan fizik kattalik harakatning

r

o`
ϑ
o`rtacha


tezligi deyiladi:

t

s

r

o
∆
∆

=
`

ϑ

(1)
Traektoriyaning A nuqtasiga AS urinma va AB vatar o`tkazamiz, bu vatar 

moddiy nuqtaning

t
∆
vaqt oraligidagi 


s

∆

ko`chishini ko`rsatadi. O`rtacha

tezlikning kattaligi traektoriyaning turli qismlarida turlicha bo`ladi. Chunki u 


s
∆

yo`lning kattaligiga yoki huddi shuning o`zi

t
∆
vaqt kattaligiga bogliq bo`ladi. 

Vaqt oraligini cheksiz kichiklashtirib boramiz, ya'ni

0
→

∆t

deb olamiz. Bu 
holda B nuqta A nuqtaga, AB vatar

s
∆
yoyga intiladi va ularning har ikkalasi

AS urinma bilan ustma–ust tushadi. Shunday qilib, kichik

s
∆
yoy bo`ylab egri 

chiziqli harakat traektoriyaga A nuqtada o`tkazilgan urinmaning cheksiz kichik

kesmasi bo`ylab tugri chiziqli harakatga aylanadi. Shu


s
∆
kichik yo`ldagi 

o`rtacha tezlik esa A nuqtadagi

ϑ
oniy yoki haqiqiy tezlikka intiladi. Shuning 

uchun oniy yoki haqiqiy tezlikka intiladi. Shuning uchun oniy tezlikning

kattaligi quyidagicha ifodalanadi: 


dt

ds

t

s

O

t

r

o

t
=
∆

∆
=

=

→
∆

→

∆
lim

lim
`
0

ϑ
ϑ



(2)
Oniy tezlik traektoriyaga o`tkazilgan urinma bo`ylab yo`nalgan. 

0
→

∆t

da

s

∆

ko`chish bilan

s
∆
yo`l (yoy) ustma–ust tushishini nazarga olib,


dt

s

d

t

s

t

r

o

t






=

∆
∆

=

=
→

∆

→
∆

0

`
0

lim

lim
ϑ

ϑ

(3)
deb yozish mumkin. 

Shunday qilib, traektoriyaning ihtiyoriy nuqtasida harakatning oniy tezligi 

traektoriyaga o`tkazilgan urinma bo`ylab yo`nalgan,kattaligi jihatidan esa vaqt

oraligi nolga intilganda o`rtacha tezlik limitiga teng bo`lgan vektor kattalikdir. 

Download 389.37 Kb.