10
o`ziga nisbatan yoki yonida turgan jismlarga nisbatan kuzatadi. Ikkala
kuzatuvchi passajirning vaziyatini boshqa–boshqa ikki jismga nisbatan
kuzatayotgani uchun turlicha hulosaga keladilar. Aslini olganda, ularning
ikkalasi ham haqlidir. Shuning uchun jismning harakatini tasvirlashda, ya'ni
uning vaziyatining uzgarishini ko`rsatishda, berilgan
jismning harakati qaysi
jismga yoki jismlar sistemasiga nisbatan qaralishini tanlab olish kerak.
1–rasm.
Mazkur jismning harakati qanday jism yoki jismlar sistemasiga nisbatan
qaralayotgan bo`lsa, o`sha jism yoki jismlar sistemasi sanoq boshi sistemasi
yoki sanoq sistemasi deb ataladi. Erda jismlarning harakatini tekshirganda
sanoq sistemasi qilib odatda Er yoki Erga nisbatan harakatsiz bo`lgan turli
jismlar olinadi. Sanoq sistemasi qilib olingan jismga biror koordinatalar
sistemasi boglanadi va bunga nisbatan jismlar harakati o`rganiladi. Odatda to`gri
burchakli Dekart koordinatalar sistemasi qo`llaniladi. Bu holda jism turgan A
nuqtaning vaqtning istalgan paytidagi vaziyati biror shartlashib
olingan
masshtabda OH o`q bo`yicha o`lchangan x, OY o`q bo`yicha o`lchangan y va
OZ o`q bo`yicha o`lchangan z masofalar bilan to`liq aniqlanadi. x, y, z
kesmalar A nuqtaning koordinatalari bo`ladi.
Jismlarning harakati haqidagi ko`pgina amaliy masalalarda berilgan
jismlarning o`lchami va shakli rol' o`ynamasdan, balki ularning faqat massasi
muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Bu holda real jismni
shu jism massasiga teng
massaga ega bo`lgan nuqta deb qarash mumkin. Ko`rilayotgan harakatda shakli
va o`lchamlarini e'tiborga olmasa ham bo`ladigan jism moddiy nuqta deb
ataladi. Masalan, Yerning Quyosh atrofidagi harakatini o`rganishda Yer va
Quyoshni moddiy nuqtalar deb olish mumkin. Yerning o`z o`qi atrofidagi
harakatini o`rganishda esa Yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin emas,
chunki Yerning shakli va o`lchamlari uning aylanma harakati
harakteriga ancha
ta'sir ko`rsatadi.