tasavvur qilish mumkin.
6
Harakatning kinematik tavsifi deganda istalgan vaqtda jismning fazodagi
vaziyatini boshqa biror jismga nisbatan aniqlash tushuniladi.
Ixtiyoriy paytda jismning fazodagi vaziyatini aniqlashda q
о‘llaniladigan
vaqtni
о‘lchovchi asbob (masalan, soat) va sanoq boshi (O nuqta) bilan bog‘liq
koordinatalar tizimi sanoq tizimi deyiladi.
Kinematik jarayonlar haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun yuqoridagi
misollarda jismning harakatini olib qaradik. Lekin “jism”
о‘rnida “moddiy
nuqta” tushunchasini ishlatish ancha qulaylik tug‘diradi.
Fizik hodisalarni
о‘rganish tajriba asosida boshlanadi. Hodisalarni tabiiy
sharoitlarda
о‘rganish asosida tajriba orttirish–
kuzatish deb, hodisalarni sun’iy
sharoitda, ya’ni
laboratoriya sharoitlarda amalga oshirib
tajriba
о‘tkazishni esa
eksperiment deb atash odat b
о‘lib qolgan. Albatta, eksperiment kuzatishga
nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Birinchidan, eksperimentda axborot olish
uchun sarflanadigan vaqtni tejash mumkin. Masalan, tabiiy sharoitlarda biror
hodisa r
о‘y berishi uchun bir necha sutkalab, hattoki oylab kutishga tо‘g‘ri
keladi. Laboratoriyalarda esa bu hodisani istalgan vaqtda amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, tabiiy sharoitlarda amalga oshayotgan tajribada hodisaga bir necha
faktorlarning ta’siri aks etgan b
о‘ladi. Laboratoriyada esa sun’iy ravishda
shunday sharoitlar yaratish
mumkinki, natijada faktorlardan faqat birining
о‘zgarishi hodisaning о‘tish jarayoniga qanday ta’sir kо‘rsatishini tekshirish
imkoniyati tug‘iladi. Boshqacha qilib aytganda, eksperimentda “tozaroq
sharoitlar” yaratish mumkin. Bu esa tajribada aniqlanayotgan kattaliklarni
aniqroq
о‘lchashga imkoniyat yaratadi.
Umuman, tajriba deganda faktlarni qayd qilishnigina emas, balki faktlarni
sistemaga keltirish, hodisa yoxud jarayonni xarakterlovchi fizik kattaliklar
orasidagi bog‘lanishni ham sifat, ham miqdoriy jihatdan aniqlashni tushunish
lozim.
Tajribalarda yig‘ilgan axborotlar hodisani tushuntirish uchun gipoteza
(ilmiy faraz)lar yaratishga asos b
о‘lib xizmat qiladi. Gipotezani mantiqan
rivojlantirish tufayli vujudga keladigan natijalar tajribalarda tasdiqlanmasa,
bunday gipoteza sinovdan
о‘tmagan, ya’ni xato gipoteza hisoblanadi.
Aksincha, gipotezadan kelib chiquvchi natijalar tajribalarda tasdiqlangan
taqdirda gipoteza fizik nazariyaga aylanadi. Fizik nazariya bir sohadagi bir qator
hodisalarni, ulaning mexanizimi va qonuniyatlarini tushuntira olishi kerak.
Bundan tashqari, fizik nazariya qayd qilinmagan yangi
hodisalarni oldindan
aytib bera oladi. Agar bu yangi hodisalar tajribada qayd qilinsa, nazariya yana
sinovdan
о‘tgan bо‘ladi. Shuni ham qayd qilmoq lozimki, nazariyalar ham vaqt
о‘tishi bilan rivojlantiradi. Eksperiment texnikasini о‘sishi bilan yangi hodisalar
kashf etiladiki, ularni tushuntirishga nazariya ojizlik qilishi mumkin. Bu
hollarda nazariyaga “tuzatma” kiritiladi. Demak, fizik nazariyalarning yaratilishi
va sinalishi tajribalar bilan boshlanadi hamda tajribalar bilan isbotlanadi va
rivojlantiriladi.
