17
qadimiy Xitoy, Hindiston, Misr, Markaziy Osiyo hududidagi
davlatlarda kanallar va suv omborlari barpo etilgan. Masalan,
Xitoyda bundan 2500 yil ilgari qurilgan «Ulug’ kanal»ning uzunligi
1800 km atrofida bo’lgan, qadimiy Rimda bundan 2300
yil ilgari
vodoprovod tarmog’i mavjud bo’lgan.
O’zbekiston hududida yashagan xalqlar ham juda qadim
zamonlardan beri sug’oriladigan dehqonchilik bilan shug’ullanib
kelishgan. Tarixiy manbalardan ma‘lumki, ajdodlarimiz bizning
eramizdan 2-ming yillar oldin ham tabiiy suv o’zanlari bo’lgan daryo
va soylardan katta-kichik kanallar yordamida suv olib, dehqonchilik
qilishgan. Masalan, Xorazm hududida Amudaryodan suv oladigan va
yerlarni sug’orish hamda kemalar harakatlanishi uchun mo’ljallangan
ba‘zi qadimiy kanallarning uzunligi yuzlab kilometrni tashkil etgan.
O’zbek
gidrotexnikasi
tarixi
bo’yicha
qisqacha
ma‘lumotlar. Qadimgi ajdodlarimiz yer
osti suvlaridan samarali
foydalanish usullarini ham bilishgan. Buning uchun yer ostidan
o’tadigan suv yig’uvchi kanallarni (karizlarni) qurishgan. Suv
tegirmoni, suv ko’taruvchi moslama-chig’ir ham ilk bor ajdodlarimiz
tomonidan (eramizning boshlarida Kushon davlatida) kashf etilgan.
Amudaryoning quyi etaklaridagi qadimiy kanallarning ba‘zilari
hanuzgacha saqlanib kelmoqda. Bularga Shavat, Polvon, G’azovot va
Chumanoy kanallarini misol qilib keltirish mumkin.
Qadimiy kanallar va gidrotexnika inshootlarini Farg’ona va
Zarafshon vodiylarida, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro
va Jizzax viloyatlari hududlarida ham ko’plab uchratish mumkin.
Darg’om, Qalqonota, Zandona, Rometon, Shoxrud kanallari
Zarafshon vodiysida eramizning
I-IV asrlarida qurilgan va
bugungacha saqlanib kelgan va hatto foydalaniladigan suv xo’jaligi
ob‘ektlariga misol bo’la oladi.
Akademik Ya.G’ulomovning arxeologik tekshirishlari natijasida
Jizzax va Samarqand viloyatlari hududlarida suv omborlarini barpo
etish maqsadida tosh va ganchdan qurilgan bir necha to’g’onlar
topildi. Forish tumani hududida X-asrda qurilgan Xon to’g’oni,
Kattaqo’rg’on tumanida XVI-asrda qurilgan Abdullaxon to’g’oni
18
shular jumlasiga kiradi. Ushbu to’g’onlarning tuzilishi va
konstruktsiyasi ajdodlarimizning gidrotexnika
inshootlarini qurish
bo’yicha katta tajribaga ega bo’lganliklarini ko’rsatadi. Samarqand
shahri yaqinidagi suv taqsimlovchi ko’prikli inshoot, Termiz shahri
yaqinidagi Abdullaxon hukmronligi davrida qurilgan ko’prik-
akveduk ham qadimiy inshootlarga misol bo’la oladi.
Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda xalqimiz qadimdan
hovuzlardan, sardobalardan foydalanib kelishgan.
Sardoba usti
gumbaz shaklida yopiladigan va yomg’ir suvlarini saqlaydigan
inshoot bo’lib, u asosan tabiiy suv o’zanlari mavjud bo’lmagan
hududlarda qurilgan. Sardoba devorlari asosan pishiq g’ishtdan
qurilgan va ularda suv uzoq vaqt sifatini yo’qotmasdan saqlangan.
Qashqadaryo viloyatida bugungi kungacha saqlanib kelgan
sardobalar mavjud.
Gidrotexnika qurilishining ravnaqi tarixiy davrlarning siyosati va
mamlakatlarning moddiy va ma‘naviy rivojlanish darajasiga ham
bog’liq bo’lgan. Bu jihatdan ayniqsa
Samoniylar va Temuriylar
davrlari alohida ajralib turadi. Shuningdek, Abdullaxon davrida ham
ko’plab yirik gidrotexnika inshootlari barpo etilgan.
Tariximizning so’ngi davrlariga mansub bo’lgan Sho’rolar
hokimiyati davrida O’zbekiston asosan paxtachilikka asoslangan
xom-ashyo beradigan hududga aylantirildi. Bu davrda yangi
yerlarning o’zlashtirilishi munosabati bilan irrigatsiya ishlari keng
ko’lamda olib borilgan bo’lsada, lekin ko’p
ishlar kelgusini
o’ylamasdan bajarildi. Natijada bugungi kunning murakkab ekologik
muammolari (Orol dengizining qurib borayotgani, yerlarning
meliorativ holatining yomonlashib ketgani va h.k.) kelib chiqdi.
