38
3.
Kognitiv yordamchilar. Bular dinamik ravishda o‘zgarib
turadigan texnik muhitda insonni adaptiv qo‘llab-quvvatlash
tizimlari. Masalan, mashina haydovchining e’tiboriga tushadi,
mashinani egasi bo‘lmasdan boshlash mumkin emas - yordamchi
dasturlar buni kuzatib boradi.
4.
Miya-mashina interfeysi . Bugungi
kunga kelib, kamera
yordamida kompyuterni boshqarish tizimlari ishlab chiqilgan va
ular nigohning yonalishini, ko‘rish, elektroensefalografiya va
boshqa uslublar yordamida xohishingizni taxmin qilish va aqliy
buyruqlarni bajarishga imkon beradi.
Miya-moshina interfeysi
yordamida kompyuter va mobil telefonlarni aqliy boshqarish
amalga oshiriladi.
5.
Sun’iy sezgi organlari . Kognitiv texnologiyalar yorda-
mida olimlar yorug‘lik va zulmatni ajratib turadigan ko‘zni
yaratishni o‘rgandilar, ranglar va shakllarni yaxshiroq farqlashni
o‘rganmoqdalar. Neyroprotezlari qobiliyatlari bo‘yicha inson
qo‘llari va oyoqlaridan ancha yuqori bo‘ladi, sun’iy xotira hamma
narsada inson xotirasidan ustun turadi va miya sun’iy
miya bilan
raqobatlasha olmaydi.
Kognitiv modellashtirish
Kognitiv modellashtirish murakkab va noaniq vaziyatlarda
(geosiyosiy, ichki, harbiy va hokazo), bunday vaziyatlarda sodir
bo‘layotgan jarayonlar to‘g‘risida miqdoriy yoki statistik ma’lu-
mot yo‘q bo‘lganda boshqaruv qarorlarini tizimlash, tahlil qilish
va qabul qilish uchun mo‘ljallangan .
Kognitiv modellashtirish muammoli
vaziyatni yaxshiroq
tushunishga, qarama-qarshiliklarni aniqlashga va tizimni sifat-
li tahlil qilishga yordam beradi. Modellashtirishning maqsadi –
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlar va quyi tizimlardan tashkil
topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib chiqilayotgan obyektning
ishlashi haqidagi gipotezalar shakllantirish va aniqlashtirish.
Kognitiv
yondashuvning
paydo
bo‘lishi
iqtisodiyot,
sotsiologiya, ekologiya kabi sohalarda tahlil qilish va qarorlarni
qabul qilishning murakkabligi bilan bog‘liq. Bunday tizimlarda
qaror qabul qilishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan
omillar soni
o‘nlab o‘lchanadi. Faktorlarning o‘zi murakkab o‘zaro ta’sirda
39
bo‘ladi. Ko‘pincha o‘lchov omillarini aniqlashning o‘ziga xos
metodologiyasi mavjud emas va ma’lumotlarning hajmi yetarli
emas yoki u sifatli xarakterga ega. Bunday tizimlarning o‘ziga xos
xususiyatlari tufayli ular
zaif tuzilgan deb nomlanadi .
Keng tarqalgan kognitiv modellashtirishning ta’riflardan biri
quyidagi ta’rifi –
boshqaruv obyektiga turli omillarnig ta’sirini
o‘xshashlik va farqlarini inobatga olgan holda boshqaruv obyek-
tini maqsadli holga o‘tkazishda omillar ta’sirining kuch va
yo‘nalishini aniqlash imkoniga ega tahlil usuludir.
Kognitiv modellashtirish tizimni sifatli tahlil qilish asosida
muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ti-
zimga xos bo‘lgan muammolar va qarama-qarshiliklarni aniqlash-
ga imkon beradi.
Modellashtirishning maqsadi alohida, ammo o‘zaro bog‘liq
elementlar va quyi tizimlardan
tashkil topgan murakkab
tizim sifatida ko‘rib chiqilgan o‘rganilayotgan obyektning ishlashi
haqidagi gipotezani shakllantirish va aniqlashtirishdir.
Tadqiqot obyektini kognitiv tahlil qilish quyidagilarni
amalga oshirishga imkon beradi:
tahlil qilingan muammoning umumiya holatini ko‘rish;
tizim (vaziyat) rivojlanish yo‘nalishini bashorat qilish;
vaziyatning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;
harakatlar strategiyasini ishlab chiqish;
muammoga alternativ echimlarni taklif qilish;
qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish;
ko‘rib chiqilayotgan vaziyatning sifat va miqdoriy tavsi-
flarini olish;
qarorlarning sifati va asosliligini oshirish.
Kognitiv tahlilning bosqichma-bosqich
texnologiyasi quyi-
dagi amallarni o‘z ichiga oladi:
1. Muammo to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni yig‘ish;
2. Muammoli vaziyatni tizimli o‘rganish (muammo doimiy
yoki o‘zgaruvchan xarakterga ega bo‘ladi);
3. Muammo kelib chiqqan mavzu bo‘yicha bilimlarning
tuzilishi;
40
4. O‘rganilayotgan muammoning kognitiv modelini yaratish;
5. Kognitiv muammoli vaziyatni tarkibiy tahlil qilish;
6. Muammoli vaziyatning kognitiv modelining tarkibiy
xususiyatlari;
7. Maqsadli yondashuvga asoslangan
muammoli modellash-
tirish
8. Model darajasida mumkin bo‘lgan natijalar, amaldagi mo-
dellarni inkor qilish.
9. Modellashtirish natijalarini mavzuli talqini;
10. Natijalarni tahlil qilish va vaziyatning dinamikasi ha-
qida yangi bilimlarni aniqlash.
Kognitiv yondashuvning mohiyati intuitsiyaga emas, balki
murakkab tizim haqida tartibga solingan va tasdiqlangan ma’lu-
motlarga asoslangan samarali boshqaruv strategiyasini ishlab
chiqishdir. Bunday bilimlarning manbai aholini sotsiologik tadqiq
qilish yoki ekspert guruhlarining so‘rovlari bo‘lishi mumkin.
Kognitiv modellarni ishlab chiqish juda mashaqqatli jarayon,
shuning uchun tadqiqotchilar ishini
avtomatlashtirish uchun
maxsus vositalar kerak.
Kognitiv texnologiyalar vositasi xilma-xil bo‘lib, ular turli
muammolarni yechishga mo‘ljallangan:
biznes jarayonini boshqarish;
boshqaruv qarorlarini qo‘llab-quvvatlash;
analitik dasturiy ta’minot va xizmatlar;
kognitiv hisoblashga asoslangan xizmatlari;
bitimlar va blockcheyn.
