-mavzu: Valentlik nazariyasi va tilshunoslik

101 
kesimning zaruriy, to‗ldiriladigan semantik bo‗laklari shu subyekt va 
obyektlardan iborat, deb tushunadi. Bunda u gapning egasi, vositali va 
vositasiz to‗ldiruvchilarini nazarda tutadi. Xullas, L.Tenyer ―valentlik‖ 
atamasini ximiyadan o‗zlashtiradi va ―Struktural sintaksis asoslari‖ 
nomli kitobida bu
atamaning tildagi xususiyatlarini asoslab, o‗ziga xos 
misollar keltiradi, struktur sintaksis haqida fikr yuritadi: ―Har bir so‗z 
ikkinchi bir so‗z bilan bog‗lanuvchi aniq bir xususiyatga ega va bu 
strukturalardan, gaplardan iborat. Ammo bu aloqa hech narsa bilan 
ifodalanmaydi. Masalan, Alfred gapiryapti ikkita alohida-alohida narsa, 
bir tomondan Alfred ismli shaxs, ikkinchi tomondan kimdir gapiryapti. 
Bu ikki narsa mening ongimda bir-biriga qo‗shilib, gapirish harakati 
Alfred tomonidan bajarilayotganini ma‘lum qiladi. Bundan bu gap ikki 
elementdan iborat ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Chunki 
Alfred gapiryapti gapi uch elementdan tuzilgan: 1.Alfred. 2.gapiryapti. 
3.aloqa. Gapda ikki narsa bor deb qarash mumkin, lekin bu tashqi 
tomondan yoki morfologik nuqtayi nazardan, biroq gapning 
shakllanishida sintaktik aloqa muhim hisoblanadi‖.
60
Valentlik 
terminini o‗zining ―Grammatik kategoriyalar‖ (1948) asarida qo‗llagan 
S.D.Kasnelson ham bu tushunchani so‗zning gapda ma‘lum tarzda 
reallashishi va boshqa so‗z bilan ma‘lum aloqaga kirishishi ma‘nosida 
qo‗llaydi. Valentlik – ma‘lum so‗zning boshqa so‗zni o‗ziga birlashtirish 
xususiyatidir, deb ataydi. 
61
Xuddi shu kabi fikrni A.Fitrat o‗zining 
―O‗zbek tili qoidalari to‗g‗rusida bir tajriba. Sarf‖ asarida quyidagicha 
ifodalaydi: ―O‗zingizni o‗ylasangiz, hayvonlardan birini (otni) 
o‗ylasangiz, bizda u hayvon ustiga yerlashmak uchun bo‗lg‗an 
tebranishingizni o‗ylasangiz, uch ma‘no o‗ylag‗an bo‗lursiz. Bu uch 
ma‘noni birlashtirib, bir-biriga bog‗lab, o‗zingizni otqa minganingizni 
o‗ylag‗anda, miyangizda bir ―o‗y― tuqqondir. Shu o‗yni bir kishiga 
bildirmaqchi bo‗lg‗ach, ―Men ot mindim deb qo‗yasizkim, bu 
aytqaningiz bir gapdir. Ko‗rinadirkim, yuqoridag‗i o‗yda uch ma‘no 
bo‗lg‗ani kabi u o‗yni bildirguchi gapda ham uch so‗z bor: men, ot, 
60
Tesnière L. Elèments de syntaxe structurale. – Paris, 1959.
61
Кацнельсон С.Д. О грамматической категории // Вестник ЛГУ. 1948. №2. –С.132. Bu olimlarning fikrlari haqida to‗liqroq 
ma‘lumot olish uchun qarang: Mиртожиев M. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.234-236; 
Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. –Тошкент: Фан, 1992. –
Б.39-44. 

102 
mindim. Demak, so‗z ma‘no bildirgan tovushlar to‗dasidir‖.
62
Bundan 
tovush signallari orqali, boshqacha aytganda, belgilar orqali inson 
obyektiv olamga borishini va, aksincha, obyektiv olamdan semantik 
predmetlar orqali belgilashtirish jarayoni, ya‘ni sintaktik aloqa mavjud 
ekanligi ko‗rinadi. Sintaktik aloqa esa valentlik tufayli yuzaga keladi. 
Bugungi kunda tilshunoslikda valentlikni sintaktik aloqani ta‘minlovchi 
muhim vosita sifatida alohida ta‘kidlash an‘anaga aylanib qoldi va bu 
atama ko‗plab tilshunoslarning ishlarida ham o‗z aksini topdi.
Dastlab ―valentlik‖ atamasi faqat fe‘llarning birikuvchanlik 
imkoniyatlariga nisbatan qo‗llanildi. Keyinchalik ushbu terminning 
vazifasi kengayib, valentlik xususiyatlari keng doiradagi morfologik 
birliklarga xos ekanligi tilshunoslar tomonidan e‘tirof etila boshlandi.
Fe‘lning rolini izohlash spetsifikasi L.Tenyer konsepsiyasining o‗ziga 
xosligini belgilaydi. L.Tenyer ―Sintaksisni qanday qurish kerak‖ nomli 
maqolasida (1939) sintaktik nazariyalar sof sintaktik belgilarga tayanishi 
lozimligini ta‘kidlagan holda, ikki asosiy qismni: 1) grammatik 
kategoriyalarni, tartibni hamda ularning tildagi uyushishi tamoyillarini 
o‗rganuvchi kategorial yoki statik sintaksis; 2) ―tirik‖ fraza strukturasini, 
uning aloqalarining real mexanizmlarini tadqiq etuvchi funksional yoki 
dinamik sintaksisni ajratadi.
L.Teyerning yangicha talqinida fraza ko‗pqavatli iyerarxik qurilma 
sifatida namoyon bo‗lib, markazga uning barcha ―organizmlarini‖ 
boshqarib turuvchi fe‘l qo‗yildi. Periferiya qismida esa bir-biriga va 
oxir-oqibat fe‘lga tobelanuvchi grammatik elementlar joylashdi. 
Ko‗rinadiki, L.Tenyerning fe‘lning sintaktik xususiyatlariga, uning 
birikuvchanligiga qiziqishi keyinchalik sintaktik valentlik 
ta‘limotining paydo bo‗lishiga turtki bo‗ldi va valentlik deganda, 
birinchi navbatda, fe‘lning sintaktik valentligi tushunildi. Valentlik 
tushunchasini L.Tenyer fe‘lning sintaktik tasnifi uchun qo‗llaydi va nol, 
bir, ikki hamda uch valentlikka ega bo‗lgan fe‘llarni ajratadi.
Nol valentlikka ega bo‗lgan fe‘llar ―ishtirokchilar‖ga ega emasligi 
bilan xarakterlanadi. Bular o‗z-o‗zicha, birovning ishtirokisiz sodir 
bo‗layotgan jarayonni bildiradi: Daryo shovullardi. Bir ―ishtirokchi‖ga 
62
Aбдурауф Фитрат. Танланган асарлар. IV жилд. –Тошкент: Маънавият, 2006. –B.145. 

103 
ega bo‗lgan bir valentli fe‘llar bir shaxs yoki bir predmet ishtirok 
etayotgan jaryonni bildiradi: Mashinada bordi. Ikki ―ishtirokchi‖ 
qatnashgan jarayonni ifodalovchi fe‘llar ikki valentli fe‘llardir: Alfred 
kitob berdi. Uch valentli fe‘llar uch ―ishtirokchi‖ qatnashayotgan 
jarayonni ifodalaydi. Bunday fe‘llarda birinchi va ikkinchi 
―ishtirokchilar‖ shaxsni, uchinchi ―ishtirokchi‖ esa predmetni 
ifodalaydi: Alfred Sharlga kitobni berdi.
Demak, Tenyer o‗z ishlarida gapni struktur tahlil qilar ekan, uning 
asosida fe‘l yotishini ta‘kidlaydi va buning natijasida fe‘l valentligi 
nazariyasi (verbosentrik nazariya) vujudga keldi. Bunga ko‗ra gap 
tuzilishini predikat (ko‗p hollarda fe‘l bilan ifodalangan) belgilaydi va u 
o‗ziga muvofiq kategorial belgilarga o‗rin ochadi. Gapning barcha 
qismlari fe‘l predikat munosabatiga ko‗ra unga bog‗liq qismlarga 
(aktantlar, argumentlar, to‗ldiruvchilar, partnyorlar, komplementlar va 
h.k.) va erkin qismlarga (erkin kengaytiruvchilar, hollar, ad‘yunktlarga) 
bo‗linadi. Ko‗rinadiki, hollar fe‘llarga bog‗liq qismlar qatoriga, ya‘ni 
uning valent tarkibiga kiritilmaydi. Fe‘l valentlik xususiyatlarining 
bunday talqini Tenyerning tahlilda mazmuniy bosqichga asoslanish 
zarurligi va har qanday harakat muayyan miqdordagi ishtirokchilarni 
(aktantlarni) talab etishi, gap sathida bular ega va to‗ldiruvchi sifatida 
namoyon bo‗lishi mumkinligi haqidagi qarashlari bilan bog‗liq. Uning 
fikricha, barcha holli elementlar fe‘l ma‘nosi bilan shartlanmagan, 
shuning uchun uning valent tarkibiga kirmaydi.
Bunday qarashlar H.Brinkmann ishlarida ham kuzatiladi. U ot, sifat 
hamda fe‘llarning valentlik xususiyatlarini kuzatar ekan, fe‘llarning 
o‗ziga xos valentlik tabiatiga ega ekanligini aniqlaydi. Ot hamda sifatlar 
faqat bittadan kelishik formalari uchun vakant pozitsiyalarga ega bo‗lsa, 
fe‘llar egadan tashqari yana bir qancha vakant pozitsiyalarga ega 
bo‗lishi mumkinligini ta‘kidlaydi. Muallif ―ishtirokchilar‖ sifatida faqat 
kelishik shakllaridan birida qo‗llaniluvchi otlar bilan to‗ldiriluvchi 
pozitsiyalarni tanlaydi. Ko‗makchilar yordamida yuzaga chiquvchi 
shakllar esa soqit qilinadi, ya‘ni hollar fe‘llarning umumiy valentlik 
tarkibiga kiritilmaydi. Bunday qarash Brinkmanni Tenyerning qarashlari 
bilan umumlashtiradi. H.Brinkman xuddi L.Tenyerga o‗xshab valentlik 

104 
fe‗lning gapdagi boshqa o‗rinlarni to‗ldirishni talab qiluvchi xususiyati, 
deb izohlaydi. 
63
Bu jihatdan J.Erben qarashlari e‘tiborga loyiq. U ham gap 
markazida fe‘l turishini e‘tirof etadi va fe‘l valentligini atom valentligiga 
qiyoslagan holda, aynan shu valentlik gapning struktur sxemasini 
belgilashini ta‘kidlaydi. Chunki to‗ldiruvchi―larning nechta va qanaqa 
bo‗lishi hamda ularning qaysi o‗rinda kelishi aynan fe‘lga bog‗liq. 
―To‗ldiruvchi‖ sifatida J.Erben nafaqat ega va to‗ldiruvchini, balki 
mazmunan zarur bo‗lgan hollarni, predikativ aniqlovchini va 
predikativni ham belgilaydi. O‗z sxemalarida muallif har bir 
―to‗ldiruvchi―ni muayyan raqamlar bilan belgilaydi (E1, Ye2, Ye3, 
Ye4). Lekin bu raqamlar faqat fe‘lning umumiy valentligini belgilab, 
ularning iyerarxiyasini ham, tartibini ham ko‗rsatmasligini uqtiradi.
L.Veysgerber, 
G.Helbiglar 
o‗z oldiga valentlik tushunchasini 
aniqlashtirish va formallashtirish vazifasini qo‗ydilar. Xususan, 
L.Veysgerber valentlik haqidagi qarashlarni rivojlantirgan holda, 
―gapning har bir bo‗lagi muayyan gap bo‗lagini modellashtirish 
doirasidagi tutgan o‗rniga ko‗ra ―valentlik― xususiyatiga ega― ekanligini 
ta‘kidlaydi. Ya‘ni valentlik masalasi nafaqat fe‘lga nisbatan, balki 
boshqa so‗z turkumlariga nisbatan ham qo‗llanilishi lozimligi e‘tirof 
etadi. 
G.Helbig 
fe‘l valentligini tekshirishda transformatsion 
grammatikaning muayyan bo‗laklarni tushirish usulini qo‗lladi. Bunda 
gap tarkibidagi fe‘l ―kengaytiruvchilari―dan biri tushirilishi natijasida 
gap mazmuniy strukturasida o‗zgarish bo‗lmasa, ushbu bo‗lak struktur 
jihatdan zaruriy emas, aksi bo‗ladigan bo‗lsa, ushbu bo‗lakning ishtiroki 
zaruriydir. Ko‗rinadiki, fe‘l valentliklarining zaruriy yoki zaruriy 
emasligi muayyan vaziyat bilan, so‗zlovchining muayyan maqsadi bilan 
bog‗liqdir. L.Tenyer nazariyasi ko‗plab tilshunoslar tomonidan ilgari 
surildi va hozirgi tilshunoslikda mustahkam o‗rin egalladi. Dastlab 
fe‘llarning faqat ega va to‗ldiruvchiga nisbatan birikuvchanligini 
ifodalovchi ―valentlik― atamasining ko‗lami kengayib, keyinchalik gap 
strukturasi uchun zarur bo‗lgan barcha fe‘l kengaytiruvchilari shu 
63
Mиртожиев M. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.236. 

105 
tushuncha tarkibiga kiritildi. ―Valentlik― atamasini til birliklarning 
potentsial xususiyatlari ma‘nosida qo‗llash tendentsiyasi shu 
xususiyatlarning 
nutqdagi 
aktuallashuvini 
belgilash 
uchun 
qo‗llanilishiga nisbatan keng tarqaldi. Agar til-nutq dixotomiyasini, til 
va nutq birliklari o‗rtasidagi dialektik bog‗liqlik mavjudligini, ular 
o‗zaro bir-birini taqozo etuvchi tushunchalar ekanligini inobatga olsak, u 
holda cheksiz birikish imkoniyatlariga ega bo‗lgan lisoniy birliklar 
muayyan vaziyatda, muayyan maqsadni amalga oshirish uchun nutqiy 
realizatsiyasidan tashkil topadi. Shuning uchun valentlik atamasini ham 
til birliklarining birikuvchanlik imkoniyatlarini, ham ularning nutqiy 
realizatsiyasini belgilash uchun qo‗llash maqsadga muvofiqdir. Bu 
fe‘llarning valentlik modeli bo‗lib, uning konkret birliklar bilan 
to‗ldirilishi nutqda sodir bo‗ladi. So‗zlarning sintaktik valentligi esa so‗z 
birikmalarida gavdalanadi.
So‗zni til tizimining asosiy birligi sifatida har tomonlama chuqur 
o‗rganish hozirgi tilshunoslikning eng muhim masalalaridan biridir. Bu 
muammoni hal etishda hozirgi lingvistikaning dolzarb yo‗nalishlaridan 
biri bo‗lib qolayotgan valentlikning semantik nazariyasi katta rol 
o‗ynaydi. Hozirgi paytda ushbu nazariyaning tushunchaviy apparatini 
ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishildi. Xususan, yuqorida 
tahlilga tortilgan ishar bilan bir qatorda S.Kasnelson, S.Kibardina, 
B.Leykina, T.P.Lomtev, M.Stepanova, N.Filicheva, B.M.Leykina, 
B.Abramov kabi tilshunoslarning fe‘llarning valentlik tasnifini aniqlash 
tamoyillari, 
fe‘llarning 
valentligi 
va 
mazmuni 
o‗rtasidagi 
munosabatlarni aniqlash, aktantlarning va kengaytiruvchilarning 
semantik turlarini ajratish kabi muammolarga bag‗ishlangan tadqiqotlari 
maydonga keldi. Bu masalada M.D.Stepanova va G.Helbigning o‗rnini 
alohida ko‗rsatishga to‗g‗ri keladi. Ularning qarashi bo‗yicha, valentlik 
so‗zning leksik ma‘nosiga tayanadi. Bundan tashqari, o‗zbek 
tilshunosligida ham bu borada qator tadqiqotlar, monografiyalar, bir 
qancha maqolalar yaratildi. I.Qo‗chqortoyev, G‗.Abdurahmonov, 
M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, R.Rasulov, S.Muhamedova 

106 
kabi olimlarimizning tadqiqotlari, ayniqsa, katta ahamiyatga ega.
64
Shunga qaramay, valentlik nazariyasining aktantlar va erkin
kengaytiruvchilar, obligator(zaruriy) va fakultativ(nozaruriy) aktantlarni 
belgilash, valentlik nazariyasi kategoriyalarining an‘anaviy grammatika 
kategoriyalari bilan bo‗lgan munosabatini aniqlash kabi masalalar 
hozirgacha o‗z yechimini topgan emas. Shu bilan birga valentlik va so‗z 
yasovchi vositalar munosabati muammolari, gap tiplarida valentlikning 
realizatsiyasi xususiyatlari kabilar ham o‗zining to‗liq yechimini 
kutayotgan masalalar sirasiga kiradi.
Mutaxassislar fikricha, valentlik grammatika va leksikaning, sintaksis 
va semantikaning kesishgan nuqtasi bo‗lganligi bois, semantik va 
sintaktik valentlikka bo‗linadi.
65
Semantik valentlik biriktiruvchi 
leksemaning ma‘noviy jihatdan o‗ziga mos birikuvchilarni tanlashidir. 
Masalan, ―hangra‖ leksemasi ―qush‖ leksemasini o‗ziga torta olmaydi, 
―qush‖ leksemasi ―hangra‖ leksemasidagi birorta ham bo‗sh o‗ringa 
tusha olmaydi. Chunki ularda ma‘noviy muvofiqlik mavjud emas. 
Leksemalar bir-biriga ma‘noviy mos bo‗lishi uchun ularning ma‘no 
strukturalarida o‗xshash ma‘no bo‗lakchalari ‒ semalari bo‗lmog‗i 
lozim. ―Qush‖ leksemasi ma‘no tarkibidagi ―sayray oladigan‖ ma‘no 
bo‗lakchasi ―sayramoq‖ leksemasida va ―sayramoq‖ leksemasidagi 
―qushlarga xos‖ ma‘no bo‗lakchasi qush leksemasida mavjud. Bu 
ularning birikma hosil qilishiga asos bo‗la oladi. 
Leksemalarning valentliklari tor yoki keng bo‗lishi mumkin. 
Masalan: ―hangramoq― leksemasining nima? so‗rog‗iga javob 
bo‗ladigan valentligi to‗ldiruvchisi – ―eshak‖, ―xo‗tik―, ―hangi― 
leksemalaridir. Ba‘zan birikuvchi yoki biriktiruvchi leksemalar 
64
Қўчқортоев И. Сўз валентлиги ҳақида // Ўзбек тили ва адабиѐти. –Т., 1973. №3. –Б.35; Қўчқортоев И. Сўз 
маъноси ва унинг валентлиги. –Т.: Фан, 1977; Кучкартаев И.К. Валентный анализ глаголов речи в 
узбекском языке. –Ташкент: Ўқитувчи, 1977; Расулов Р. Глаголы состояния в узбекском языке и их 
валентности: Автореф.дисс...докт.филол.наук. –Ташкент, 1989; Расулов Р. Сўз валентлиги ва синтактик 
алоқа // Ўзбек тили ва адабиѐти. –Т., 1992. №5/6. –Б.36-40; Шарипова Ў. Ўзбек тилидаги юмуш 
феълларининг маъно валентликлари: Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. –Тошкент, 1996; Муҳамедова С. 
Ўзбек тилида йўналма ҳаракат феълларининг предикативлиги ва валентлиги: Филол.фан.номз. 
...дисс.автореф. –Тошкент, 1996; Муҳамедова С. Ўзбек тилида ҳаракат феълларининг семантик ва валентлик 
хусусиятлари: Филол.фан.докт. ...дисс.автореф. –Тошкент, 2007; Каримжонова В. Ўзбек тилида ўрин 
келишикли бирикмалар семантикаси: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 1994; Миртожиев М.М. 
Ўзбек тили семасиологияси. –Т.: Мумтоз сўз, 2010. –Б.236-281.
65
Степанова М.Д. Проблемы теории валентности в современной лингвистике . –1973. №4. –С.16; Степанова 
М.Д. Проблемы теории валентности и валентный анализ. –М.: Наука, 1973. –С.68. 

107 
ma‘nolari muvofiq bo‗lmagani holda ular nutqda birikuvlar hosil qilishi 
mumkin. Masalan, ―artist hangradi‖ kabi. Bunda me‘yoriy valentlik
buzilgan holda namoyon bo‗lib, ko‗chma, obrazli ma‘no yuzaga chiqadi. 
Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni bo‗lib, u 
hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o‗ziga tortish uchun 
ularning ma‘lum bir sintaktik shaklda ‒ kelishik, ko‗makchi, ravishdosh, 
sifatdosh qo‗shimchalarini olgan holda bo‗lishni talab qilishidir. Bu 
hokim leksemaning sintaktik mavqeyi, grammatik shakl tomonidan 
belgilanadi. Masalan, xatni yozdi, xat yozildi sintaktik qurilmalaridagi 
xatni va xat so‗zlarining grammatik shakli bosh so‗zning grammatik 
shakli bilan belgilanadi. 
Sintaktik valentlik semantik valentlik bilan zich bog‗langan bo‗lib, 
biri o‗zgarsa, ikkinchisi ham o‗zgaradi, biri yo‗qolsa, ikkinchisi ham 
bo‗lmaydi. Masalan, ―yetakla― leksemasi jo‗nalish kelishigidagi otni 
o‗ziga tortmaydi (Salimga yetakla tarzida). Lekin ―yetakla― leksemasi 
orttirma nisbat shakli -t bilan shakllansa, (Salimga) so‗z shakli unga 
tortilla oladi. Bunda ―yetakla‖ leksemasining sintaktik valentligi 
o‗zgaradi.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.Kimyoviy bog‗lanish necha xil usul bilan amalga oshadi? 
2. Tilshunoslikda valentlik nazariyasining shakllanishi qaysi 
davrga to‗g‗ri keladi? 
3.Valentlik atamasining ma‘nosi nima? 
4. Valentlik tushunchasini kim birinchi bo‗lib o‗z asariga olib 
kirdi? 
5. Tilshunoslikda valentlik dastlab qanday birliklarga nisbatan 
qo‗llanila boshladi? 
6.Valentlik turlariga misol keltiring.

Download 1,52 Mb.