Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

421 
jihatdan cheklashlar va aholining kambagʻal qatlamlari ehtiyojlarini 
hisobga olishdir.
 
Deyarli barcha mamlakatlarda davlat siyosati iqtisodiy oʻsishning 
quyidagi muammolarni hal etishga yoʻnaltirilgan:
 
♦
iste’mol darajasi yuqori boʻlgan iqtisodiyotning barqaror
holatini ta’minlashga qaratilgan omonat jamgʻarish me’yorlarini 
tanlash;
 
♦
aholi oʻsishini tartibga solish; 
♦
fan-texnika 
taraqqiyotining 
ekologiya 
jihatdan 
xavfsiz 
yutuqlarini joriy etish va mehnat unumdorligini oshirish.
 
Iqtisodiy oʻsishning ijtimoiy yoʻnaltirilganligi kuchayib borishi 
bilan iqtisodiy nazariya va amaliyotda xalq farovonligi tushunchasi 
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim mezonlari sifatida 
yanada aniqlanmoqda va kengaytirilmoqda.
 
Agarda, ilgarilari uni moddiy ta’minlanganligining miqdoriy 
koʻrsatkichlarini (aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan milliy mahsulot va 
daromad, oziq-ovqat mahsulotlari, asosiy noishlab chiqarish tovarlari, 
xizmatlar, turar-joy va boshqalar iste’moli) aks ettirgan boʻlsa, hozirda 
birinchi oʻringa oʻrtacha umr koʻrish darajasi, oʻlim darajasi, shu 
jumladan bolalar oʻlimi, ishsizlik darajasi, daromadlar tengsizligi, 
ta’lim darajasi, atrof-muhitning ahvoli va boshqa shu kabi 
koʻrsatkichlar qoʻyilmoqda. Ya’ni iqtisodiy oʻsish shaxsning rivojlanib 
borishi uchun sharoit yaratib berishi lozim.
 
Iqtisod bir maromda rivojlanmaydi, unga notekis taraqqiyot ham 
xos. Tarixda har doim iqtisodiy oʻsish oʻrniga turgʻunlik va xatto 
tushkunlik kelgan, soʻngra yana iqtisodiy oʻsish boʻlgan. Iqtisoddagi 
shunday tebranma harakat ma’lum davrlarda takrorlanib turgan. 
Iqtisodiy dinamikadagi koʻtarilish va pasayish hodisalarini oʻz ichiga 
oluvchi, iqtisodning tebranib turishi bilan xarakterlanuvchi davr 
iqtisodiy oʻsish sikli
deyiladi. Iqtisodiy nazariyalarda sikllar har xil 
talqin etilgan. Ba’zi manbalarda siklli rivojlanish faqat kapitalizm 
belgisi deb qaralgan, sikl inqirozdan inqirozgacha boʻlgan davr sifatida 
baholangan, unda krizis, turgʻunlik, jonlanish va yuksalish fazalari 
mavjudligi qayd etilgan. Bu nazariyada krizis siklning boshlangʻich 

422 
nuqtasi deb olingan. Mazkur nazariya XIX asrdagi siklli rivojlanishga 
xos hodisalarni umumlashtirgan, ammo sikllarning umumiy hodisa 
ekanligini e’tibordan qochirgan. Hozirgi zamon nazariyalarida iqtisodiy 
sikllarning mavjudligi tan olinadi, sikl iqtisodiy oʻsishga xos tebranma 
harakat deb talqin etiladi, ammo uning sabablari har xil izohlanadi.
 
Sikllar azaldan mavjud, ular iqtisodiyotning hamma turlariga xos 
boʻlgan, ammo iqtisoddagi tebranma harakat turli davrda va turli 
shaklda namoyon boʻlgan. Qadimgi Dunyo va Oʻrta asrlar 
iqtisodiyotidagi tebranma harakat asrlar davomida yuz bergan, chunki 
iqtisodiy oʻsish omillari kuchsiz boʻlganidan ulardagi sifat oʻzgarishi 
sekin borgan va bu omillar iqtisodiyotga faol ta’sir eta olmagan. 
Iqtisodiyot qoloq boʻlganidan, uni rivojlantirish uchun investitsiya 
yetishmagan, buning ustiga investitsiyalar yangi texnologiyani joriy 
etish bilan bogʻliq boʻlmagan, chunki uning oʻzi asrlar davomida 
kamdan-kam oʻzgargan. Kishilar tabiiy kuchlardan (masalan, shamol, 
suv kuchi) foydalanishni oʻrganishlari uchun koʻp asrlar kerak boʻlgan. 
Taraqqiyot sust borganidan sikl oʻta uzun boʻlgan. Iqtisodiyotning 
koʻtarilishi va pasayishi sekin-asta boʻladigan kashfiyotlar, tabiiy ofatlar 
va urushlar bilan bogʻliq boʻlib kelgan. Oʻrta asrlardagi iqtisodiy 
jonlanishlar yelkanli kemaning kashf etilishi va savdo yoʻllarining 
ochilishi, Amerika qit’asining ochilishi kabi voqealar bilan izohlangan. 
Iqtisodiy taraqqiyot sust joyda siklli rivojlanish aniq namoyon 
boʻlmaydi. Zamonaviy ishlab chiqarishga oʻtish munosabati bilan 
iqtisodiy oʻsishning intensiv usullari harakatga kelgach, iqtisodiyotdagi 
tebranma harakat ochiq-oydin namoyon boʻladi va tez -tez takrorlanib 
turadi. Yangi texnologiyalar paydo boʻlgandan soʻng siklli rivojlanish 
qonuniy hodisaga aylanadi. Ayniqsa, bu hozirgi innovatsion texnika 
asri zamonida kuchayadi. Qoloq va rivojlangan jamiyatdagi iqtisodiy 
tebranishlar sababi aynan bir xil emas. Qoloqlik davrida bu koʻpincha 
tabiiy omillar va falokatlar natijasi boʻlgan, chunki iqtisodiy faoliyatga 
tasodiflar kuchli ta’sir koʻrsata olgan. Iqtisodiy quvvati kuchli 
jamiyatda ishlab chiqarish tabiiy va boshqa tasodifiy hodisalar ta’sirini 
kuchsizlantira oladi. Shu sababli tebranishlar iqtisodiyotning oʻziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ularni asosan ikki narsa keltirib 

423 
chiqaradi. Birinchisi – fan-texnika taraqqiyoti bilan bogʻliq 
investitsiyalar, ikkinchisi – mahsulot va xizmatlarga boʻlgan talab-
ehtiyojning oʻzgarishi. Ular birgalikda iqtisodiy oʻsishga ta’sir etadi. 
Mahsulotga talabning ortishi yoki kamayishi ishlab chiqarishni 
kengaytirishni yoki qisqartirishni taqozo etadi. Bu oʻz navbatida 
investitsiyalarni oʻzgartiradi. Talab ketidan investitsiyaning koʻpayishi 
ishlab chiqarishdagi texnika va texnologiyani yangilaydi. Ammo ishlab 
chiqarish haddan tashqari koʻpaysa, mahsulot turib qoladi, uni koʻproq 
ishlab chiqarish zarurati boʻlmaydi, natijada uni qisqartirishga toʻgʻri 
keladi. Ishlab chiqarishning texnikaviy yangilanishi vaqti-vaqti bilan 
boʻlib turadi, shu sababli iqtisodiy oʻsish notekis yuz beradi. Iqtisodiy 
oʻsish oʻrniga turgʻunlik yoki tushkunlik vaziyati kelib chiqadi, soʻng 
ishlab chiqarish yana oʻnglanib ketadi. Texnika taraqqiyotining 
shiddatiga qarab texnikaviy yangilanish muddati qisqaradi. Agar XIX 
asrning 1-yarmida texnikaning yangilanishi, ya’ni mavjud texnikaning 
tuzib boʻlinishi natijasida uning yangisi bilan almashtirilishi 12-15 
yilda boʻlsa, XXI asrga kelib bu muddat 1-2 yilga tushib qoldi. Buning 
ustiga talab-ehtiyoj ham tez yangilanadi. Shu boisdan oʻsish va 
pasayishdan iborat tebranma harakat sikli (davri) ham qisqaradi.

Download 7,53 Mb.