“Takomillashishning chegarasi yo‘q”.
hikmatli gap
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR VA PEDAGOGIK
MAhORAT UYG‘UNLAShUVINING ISTIQBOLLARI
O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan yagona va uzluksiz ta’lim
tizimini tashkil etuvchi 7 ta ta’lim turi – maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta
ta’lim, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘quv yurtidan
keyingi ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish
182
ta’limi, maktabdan tashqari ta’lim kabilar orasida oliy ta’lim turi malakali
mutaxassislar va xalq xo‘jaligi hamda jamiyat hayotining turli jabhalarida
xizmat qiluvchi kadrlar tayyorlashning samarali «o‘chog‘i» sifatida
alohida o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham bu ta’lim turiga alohida
va jiddiy e’tibor berilishi hayotiy zaruratimiz darajasiga ko‘tarilgan.
Oliy ta’limning mazmuni va uning hajmini standartlashtirish masalasi
2001-yilning 16-avgustida Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori bilan
rasmiy vazifa tarzida tasdiqlandi. Shundan keyingi o‘tgan tarixan qisqa vaqt
mobaynida ushbu ta’lim turi bilan shug‘ullanuvchi muassasalar va ularning
mutasaddilari tomonidan ko‘pgina ijobiy ishlar amalga oshirildi. Fanlar
bo‘yicha davlat ta’lim standartlarini yaratish, o‘quv reja va namunaviy
o‘quv dasturlarini barpo etish, darslik va boshqa o‘quv adabiyotlarining
yangi avlodini nashrga tayyorlash va ularni o‘quv amaliyotiga kiritish kabi
ishlar shu jumladandir. Ta’lim mazmunini chuqurlashtirish, ta’limning
amaliy tamoyillarini takomillashtirish, ta’lim jarayonlarini intensivlashtirish,
ta’lim texnologiyalarini mukammallashtirish, ta’lim va tarbiyaning birligini
kuchaytirish, xususan, ushbu ta’lim turining mazmuniga nafaqat bilim,
ko‘nikma va malaka, balki umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi –
ijodiy faoliyat tajribasi, atrof-muhitga nisbatan ijobiy munosabatlarni ham
kiritish g‘oyasi kun tartibiga ko‘ndalang qilib qo‘yildi.
Bunday ulkan vazifalarning maqsadga muvofiq tarzda bajarilishi
ko‘pgina omillarga bog‘liqdir. Ularni ijtimoiy hayotning quyidagi
komponentlari ro‘yobga chiqarishi mumkin:
- faoliyat turlari (moddiy, amaliy, ijtimoiy, ma’naviy);
- ijtimoiy ong shakllari (axloq, san’at, siyosat, falsafa, fan va b.);
- ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy);
- moddiy, ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib
qoldirilgan boyliklar).
Ta’lim mazmuni, uning komponentlari, tarkibi, vazifalari haqida so‘z
ketganda dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqollik bilan mavhumlik, bilimlar
bilan haqiqatni mustaqil bilish metodlari o‘rtasidagi maqbul keladigan
munosabatlarni aniqlash zarur.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlanganidek, «Zamonaviy
iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish asosida kadrlar
tayyorlashning takomillashgan tizimini yaratish-mamlakatni taraqqiy
183
ettirishning eng muhim sharti hisoblanadi. Tizimning amal qilishi kadrlarning
istiqbolga mo‘ljallangan vazifalarini hisobga olish va hal etish qobiliyatiga,
yuksak umumiy va kasbiy madaniyatga, ijodiy va ijtimoiy faollikka,
ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda yo‘nalish ola bilish mahoratiga
ega bo‘lgan yangi avlodni shakllantirishni ta’minlaydi».
Kadrlar tayyorlash sohasida hozirga qadar amalga oshirilayotgan
o‘zgarishlar faqat mavjud ta’lim tizimini isloh qilishga qaratilgan edi.
U shaxs, jamiyat va davlatning ehtiyojlari bilan kasbiy tayyorgarlikning
amaldagi tizimi o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf etishni ta’minlamas
edi. Xalqaro tajribani, mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ahvoli va
muammolarini tahlil qilish asosida uning prinsip jihatidan yangi modeli
ishlab chiqildi.
Kadrlar tayyorlash tizimi yangi modelining mohiyati va o‘ziga xos
xususiyati unga asosiy tarkibiy qismlar sifatida quyidagi komponentlar
kiritilganligidadir:
- shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekt, ta’limga oid
xizmatlarning iste’molchisi va ularning yaratuvchisi;
- uzluksiz ta’lim – kadrlar tayyorlashning poydevori;
- fan – yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlovchi va ularning
iste’molchisi;
- ishlabchiqarish – kadrlarga bo‘lgan ehtiyojning istiqbolini belgilashni,
ularning tayyorgarlik darajasi sifatini baholashni, shuningdek, kadrlar
tayyorlash tizimini qisman moliyaviy va moddiy-texnikaviy ta’minlashni
amalga oshiruvchi asosiy buyurtmachi;
- davlat va jamiyat – kadrlarning tayyorgarligi sifatini nazorat qilish
va baholashni amalga oshiruvchi, kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib
olishning bosh kafillari.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» umumiy madaniyatni shakllantirish,
jamiyatdagi hayotga moslashtirish, kasb-korga va ta’limga oid dasturlarni
ongli ravishda tanlash hamda keyinchalik ro‘yobga chiqarish uchun
ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy, psixologik-pedagogik va boshqa shart-
sharoitlarni yaratishni, oila va jamiyat, davlat oldidagi o‘z mas’uliyatini
anglovchi barkamol insonni tarbiyalashni nazarda tutadi.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga jadal sur’atlar bilan
kirib borish jarayoni respublikamiz aholisi uchun ta’lim darajasini
184
oshiruvchi omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu birinchi navbatda bozor
munosabatlarining rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib, u jarayon bilim darajasiga,
iqtisodiyot va ekologiya, kompyuter texnikasi va AT ustuvor bo‘lgan va xalq
xo‘jaligining rivojlangan tarmoqlariga, ta’lim tizimining takomillashuvi va
kadrlar tayyorlashga bog‘liq bo‘ladi.
Kadrlar tayyorlash muammosining samarali yechimi birinchi navbatda
bugungi kun talablariga javob bera oladigan psixologiya, pedagogika,
iqtisodiyot, ekologiya, madaniyat, huquqshunoslik va shunga o‘xshash
boshqa fanlarning bilim asoslarini chuqur biladigan professional malakaga,
har tomonlama chuhur bilimga ega bo‘lgan o‘qituvchi kadrlar tayyorlanishi
bilan bog‘liqdir. Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasining
Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida ta’kidlab o‘tganidek:
«Domlalar, professorlar, kafedra mudirlari o‘z ustida ishlamasa, o‘z sohasi
bo‘yicha chet mamlakatlarga ilmiy safarlarga borib kelmasa, tajriba
almashtirilmasa, albatta, bunday ahvol o‘quv jarayoniga va uning samarasiga
salbiy ta’sir qiladi».
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatib turibdiki, yuqori
malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda quyidagilar hal qiluvchi
ahamiyat kasb etar ekan:
1. Ta’lim, fan va ishlab chiqarishning o‘zaro samarali aloqadorligi.
2. Ta’lim korxonalari va professional ta’lim dasturlari turlarining xilma-
xilligi, ularning fan va texnikaning eng so‘nggi yutuqlari, iqtisodiyot va
texnologiyalarning eng yuqori andozalari va ko‘rinishlaridan foydalanish.
3. Professional ta’lim tizimini ustuvor va foyda keltiruvchi iqtisodiy
tarmoqqa aylantirish.
4. Ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-metodik adabiyotlar bilan
ta’minlash va ularning moddiy-texnik bazasini yaratish hamda ularning
moliyaviy ko‘rsatkichlarini mustahkamlash.
5. Professional ta’lim tizimiga eng yuqori malakali o‘qituvchilarni va
mutaxassislarni jalb ettirish.
6. O‘quv jarayonini axborotlashtirish va kompyuterlashtirish.
7. Kadrlar tayyorlashning sifat bahosini va obyektiv nazorat tizimini
qo‘llash.
8. Shaxsning rivojlanishi, o‘lchovi, sifat va xulqini, qobiliyat intellektini
baholash va kasbiy mahorati muammolariga bag‘ishlangan psixologik-
pedagogik izlanishlarni bajarish.
185
9. O‘qituvchilarni yuqori darajada moddiy rag‘batlantirish va ularni
ijtimoiy himoya qilish.
Bu holatlarning barchasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘z
aksini topgan. Bugungi kunning mutaxassisi har tomonlama rivojlangan
yuqori darajadagi intellektga ega bo‘lgan, fan asoslarini chuqur o‘rgangan
bilimdon, zukko, dono, fidoyi, ma’rifatli va ma’naviyatli inson bo‘lishi
kerak. U o‘z mutaxassisligidan tashqari, xorijiy tillardan birini egallagan
bo‘lishi hamda kompyuter texnikasidan foydalana olishi shart.
Oliy ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchi ZPT, ta’lim-
tarbiya jarayonini faollashtirish usullari va o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha
sifatli bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishni ta’minlovchi pedagogik
usullarni qo‘llay bilishi lozim. U ZPTning mohiyati, maqsadi va vazifalarini
o‘rganib chiqib, ular haqida ilmiy asoslangan ma’lumotlar, amaliy
yo‘llanmalar ishlab chiqishi, ilg‘or pedagogik va ATni o‘zlashtirganidan
so‘ng, uni ta’lim tizimiga joriy eta olishi kerak.
Bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayoni, jamiyatning
tez o‘zgarib borayotgan turmush sharoiti, ta’lim tizimiga ta’sirchanlik va
tezkorlik xossalarining berilishini, ya’ni ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot
talablariga javob berish, shaxs qobiliyati va iste’dodini hisobga olish
imkoniyat va shart-sharoitlarini yaratishni taqozo etadi.
O‘quv-tarbiya dasturlarining ta’sirchanligi va tezkorligini ta’minlash
ta’lim jarayonini differensiatsiyalash muammosi bilan uzviy bog‘liq.
Hozirgi sharoitda, so‘zda emas, ishda uzluksiz ta’lim tizimiga ta’limni
differensiyalash prinsip va mexanizmlarini joriy etish kerak.
Ta’limni differensiatsiyalash zamonaviy ta’lim tizimining asosiy
xususiyatlaridan biridir. U talabalarning shaxsiy ehtiyojlari, layoqati,
imkoniyatlari, qiziqishlari, kasb tanlashidan kelib chiqqan holda turli
ko‘rinishda bilim olish imkoniyatini beradi.
O‘quv-tarbiya jarayonida qatnashuvchi barcha subyektlarning o‘zaro
samarali ta’sirini ta’minlovchi mexanizmlar va shart-sharoitlarni yuzaga
keltirish zarur. Umuman olganda, ushbu tizimning barcha tarkibiy qismlari
– oila, uzluksiz ta’lim, mahalla, jamoat birlashmalari, jamg‘armalar mavjud.
Biroq, birinchidan, ularning o‘z ichidagi samaradorlik faoliyatini ko‘tarish,
ikkinchidan, samarali ta’sirchanlik, ya’ni uzviyligi, bir-biriga chambarchas
bog‘liqligidan kelib chiqib ularning faoliyatini takomillashtirish lozim.
186
Ta’lim muassasalarining faoliyatini ijtimoiy institutlar sifatida tubdan
qayta ko‘rib chiqish zarur. Bunda, maktab, litsey, kollej, institutlarni nafaqat
ilm-fan maskani, balki haqiqiy madaniy-ma’rifiy markazlarga aylantirish
kerak. Ular mahalla, oila, jamoat birlashmalari bilan yaqindan aloqada
bo‘lishlari shart. Ushbu maskanlarda ijod qilish ruhi, ijtimoiy faollik, shaxsiy
ishtirok, o‘zaro hamkorlik muhitining yaratilishi, bir tarafdan, mustaqil fikr
yurituvchi shaxsni tarbiyalashga, ikkinchi tarafdan, yangi ijtimoiy muhit,
tafakkurning shakllanishiga olib keladi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi o‘quv-tarbiya jarayonida modulli
ta’lim texnologiyasi, hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi, didaktik o‘yin
texnologiyalari, muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari
ishlab chiqildi.
Talabalarda darslik, ilmiy-ommabop va qo‘shimcha adabiyotlar bilan
mustaqil ishlash ko‘nikmalari, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish
maqsadida modulli ta’lim texnologiyalaridan foydalaniladi. Modulli ta’lim
texnologiyalarining o‘ziga xos jihati o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha
talabalarning mustaqil va ijodiy ishlashiga imkon beradigan modulli dastur
tuziladi. Talabalar modul dasturi yordamida mustaqil va ijodiy ishlab,
mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsadga erishadilar.
Modul dasturlari o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan talabalar bajarishi
lozim bo‘lgan topshiriqlar, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha ko‘rsatmalarni
o‘zida mujassamlashtiradi. Ishlab chiqilgan dasturlar mazmun va mohiyatiga
ko‘ra, talabalarning individual, ikkita talaba birgalikda va kichik guruhlarda
hamkorlikda ishlashiga mo‘ljallangan modul dasturlariga ajratiladi. Modul
dasturlarning didaktik maqsadidan kelib chiqib, o‘quv-tarbiya jarayonidan
o‘z o‘rnida foydalanish yuqori samara beradi.
O‘quv-tarbiya jarayonida hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi
metodlaridan foydalanish har bir talabani kundalik qizg‘in aqliy mehnatga,
ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o‘rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni
tarbiyalash, talabada shaxsiy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish, o‘z
kuchi va qobiliyatiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, ta’lim olishda
mas’uliyat hissini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Hamkorlikda o‘qitish
texnologiyasi har bir talabaning ta’lim olishdagi muvaffaqiyati guruh
muvaffaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy
mehnat qilishga, berilgan topshiriqlarni sifatli bajarishga, o‘quv materialini
puxta o‘zlashtirishga zamin tayyorlaydi.
187
Oliy o‘quv yurtlarida olib boriladigan mashg‘ulotlarda hamkorlikda
o‘qitish texnologiyasining guruhlarda o‘qitish, zigzag yoki arra, kichik
guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodlaridan foydalanish uchun
pedagog har bir metodning didaktik maqsadini anglagan holda o‘quv
topshiriqlarini tuzadi va ulardan o‘z o‘rnida foydalanish yo‘llarini belgilaydi.
Hozirgi kunda juda ko‘p metodist va pedagog olimlar «ZPT» talabaga
ta’lim-tarbiya berishda ko‘zlangan maqsadga erishishni to‘la kafolatlaydi,
deb qaralmoqda. To‘g‘ri, zamonaviy texnologiyalar yordamida ishlab
chiqarishda boshqaruvchidan katta kuch talab qilinmaydi. Maxsus
texnologiyaning o‘zi qo‘yilgan maqsadga to‘la erishishni kafolatlaydi.
Ammo bu nazariyani PTda to‘laligicha qabul qilib bo‘lmaydi, chunki bunda
obyekt shaxs bo‘lib, uning ongi taklif qilinayotgan texnologiyani to‘laligicha
qabul qila olmaydi, aksincha uni inkor qilishi mumkin. Shuning uchun ham
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga kiritishda uning
boshqaruvchisi bo‘lgan pedagog ko‘zlangan maqsadga erishishning bosh
kafolatchisi bo‘ladi. Demak, ZPTni uning asosiy negizi bo‘lgan axborotlar
texnologiyasini ta’lim tizimiga joriy etishda uning boshqaruvchisi bo‘lmish
pedagogning tayyorgarlik darajasini birinchi o‘rinda hal qilish bugungi kun
«Pedagogika» fanining eng dolzarb muammolaridan biriga aylandi.
Oliy ta’limda ZPTni o‘quv jarayoniga joriy etish ko‘lamini kengaytirish,
bu yo‘nalishda ilg‘or pedagogik tajribalarni tatbiq etish, har bir fan bo‘yicha
bu sohada aniq rejalarni tuzish va amalga oshirish; darslik, o‘quv qo‘llanma,
dastur, ma’ruza matnlarini tayyorlash, ilmiy-metodik ishlarda, o‘quv-tarbiya
jarayoniga zamonaviy ATni keng joriy etishni rivojlantirish, ularni axborot
vositalari bilan ta’minlash hamda kommunikatsion tarmoqlarga bog‘lash
eng muhim vazifa hisoblanadi.
Umuman olganda, oliy ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan har bir
pedagog quyidagi ZPTni, ya’ni:
- ZPTning ilmiy-nazariy asoslari;
- PT konsepsiyasining rivojlanish tarixi;
- ta’lim jarayoniga texnologik yondashish haqida tasavvurga ega
bo‘lish;
- PTning didaktik qonuniyatlarini;
- o‘qitiladigan fanga tegishli ilg‘or o‘qitish texnologiyalarini;
- didaktik jarayonni ma’lum vaqt chegarasida loyihalanishi;
188
- o‘qitishning faol metodlarini bilish va qo‘llay olish;
- uy vazifalarini maqsadli, tashxisli va aniq o‘quv element turi tarzida
berish, texnologiya loyihalarining mantiqiy tuzilmasi, korreksiyasi;
- o‘quv maqsadlari tavsiyanomasini ishlab chiqish;
- test topshiriqlarini talaba faoliyat darajalariga mos holda tuzish
bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lish sharti;
- internet kompyuter tarmog‘idan foydalanish;
- o‘quv jarayoniga elektron pochtadan foydalanish bo‘yicha
ko‘nikmalarga ega bo‘lish;
- reyting nazorati va talabalarning bilimlarini obyektiv baholashni
bilishi kerak.
Bugungi kunda respublikamizda oliy ta’lim tizimi yangi rivojlanish
pog‘onasiga ko‘tarildi: ikki bosqichli ta’lim – bakalavriat va magistratura
faoliyat ko‘rsata boshladi; davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi;
talabalarning mustaqil ta’lim olishini yakka tartibda amalga oshirish joriy
etilyapti, ta’lim mazmunida fan va ishlab chiqarish integratsiyasi o‘z aksini
tobora ko‘proq topmoqda; professor-o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini
oshirishga e’tibor kuchaytirilganligi alohida tahsinga loyiq.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni rivojlangan davlatlar tajribalari asosida
takomillashtirish, uning ishtirokchilari – o‘qituvchi va talaba-magistr
faoliyatini «subyekt-subyekt» imkoniyatlari asosida tashkil etish zarurati
bugun barcha oliy o‘quv yurtlarida pedagogika va psixologiya fanlarini
o‘quv rejasiga kiritish lozimligini isbotladi. Endigi vazifa esa, bu fanlarni
o‘qitishga alohida e’tibor qaratish, pedagogik faoliyatning sir-u sinoatlarini
tadqiq qilish asosida amaliy xulosalarni qo‘lga kiritishdir.
Respublikada shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi e’tirof etilgan
bir davrda pedagogika fani erkin shaxsni shakllantirish qonuniyatlari,
yoshlar shaxsini hayotga moslashtirishning shakl va metodlari, mazmuni
va prinsiplarini o‘rganadi. Endilikda pedagogika o‘z predmeti, fanlar bilan
aloqasi, pedagogik bilimlar tizimi va ularning mantiqiy tuzilmasi, nazariy
pedagogik bilimlarni tarbiyaga, ta’lim amaliyotiga qo‘llash masalalariga
doir muammolarni qaytadan yangicha talqinda qo‘ymoqda. Demak,
pedagogikada tadqiqotlarning dolzarbligi, bir tomondan, jamiyat ehtiyoji
– o‘quv-tarbiya tizimini yanada rivojlantirish bilan, boshqa tomondan esa,
pedagogik bilimlarning yangilanish va rivojlanish darajasi bilan belgilanar
ekan.
189
Bugungi kunda erkin shaxsni shakllantirish muammosi ta’lim
muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarni zamonaviy PTga o‘tkazishni taqozo
etadi. Bu jarayon oson kechmaydi, chunki ixtiyoriy qurilayotgan va joriy
etilayotgan o‘qitish tizimini qat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga
aylantirish kerak. V.P.Bespalkoning ta’rifiga ko‘ra «pedagogik tizim ma’lum
shaxs sifatlarini shakllantirishga tartibli, aniq maqsadni ko‘zlab va oldindan
o‘ylab pedagogik ta’sir etishni vujudga keltirish uchun zarur bo‘lgan o‘zaro
bog‘liq vositalar, usullar va jarayonlar yig‘indisidir».
Har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilab olinadi va
unga mos ravishda pedagogik tizim mavjud bo‘lishi kerak. Agar maqsad
o‘zgarsa mavjud tizim ham o‘zgarishi muqarrardir. «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan
fuqarolarni tarbiyalashni bosh maqsad qilib qo‘ydi. Chunonchi, Milliy
dastur ta’lim-tarbiya sohasidagi davlat buyurtmasi hisoblanib, milliy
istiqlol mafkurasining mohiyat-mazmuniga to‘liq mos keladi. Faqat davlat
buyurtmasigina ta’lim-tarbiyaning umumiy maqsad va vazifalarini aniq
belgilab beradi yoki oliy ta’lim uchun pedagogik tizimning mavjudlik
shartlarini kafolatlaydi.
PT shunday bilimlar sohasiki, ularning vositasida yangi ming yillikda
davlatning ta’lim sohasidagi siyosatida tub burilish yuz beradi, o‘qituvchi
(pedagog) faoliyati yangilanadi, talabalarda hur fikrlilik, insonparvarlik
tuyg‘ulari tizimi shakllantiriladi.
Bugungi kunga kelib, o‘qituvchi (pedagog)lar metodikani ko‘p hollarda
texnologiyadan ajrata olmayaptilar. Shu boisdan ham bu tushunchalarga
aniqlik kiritish kerak bo‘ladi. Metodika (uslubiyat) o‘quv jarayonini tashkil
etish va o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Zamonaviy PT esa
oldindan belgilab qo‘yilgan aniq maqsad yo‘lida o‘qituvchi (pedagog)ning
kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan
tadbirlar majmuasi yig‘indisidir.
Zamonaviy PT tushunchasini oydinlashtirishga qaratilgan ta’riflarning
xilma-xilligi, bir tomondan rivojlangan mamlakatlarda ushbu mavzuning u
yoki bu darajada yechilayotganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, PTni
pedagogik amaliyotga joriy etishga bo‘lgan urinishlarning ma’lum natijasini
ifodalaydi.
Hozirda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini
birlashtirishga imkoniyatlar yetarli darajada, chunki nazariya va amaliyot
190
birligining ta’minlanishi PTning asl mohiyatini aniqlashga yo‘l ochadi.
Demak, zamonaviy PTga pedagogika fanining alohida tarmog‘i sifatida yoki
faqat ta’lim amaliyotini maqbullashtirishga yo‘naltirilgan tizim, deb qarash
mumkin emas. PT bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish
doirasidagi faoliyatni aks ettiradi.
Endilikda ta’lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilanadi, unga mos
holda mazmun ham, PJ ham yangilanishi bilan inson faoliyati chegarasi
nihoyatda kengayib borayapti, auditoriyaga o‘qitish imkoniyatlari katta
bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, elektron, axborot) kirib kelmoqda.
Ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlari shundan dalolat beradiki, bugungi kunda
«O‘rganish»ning birlamchi jarayonlarini an’anaviy metodika va o‘qitish
vositalari qolipiga sig‘may o‘qituvchi (pedagog)ning individual qobiliyatiga
mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta’lim jarayonining
tarkibiy komponentlariga aylanib borayotgan va o‘zining ma’lum
xususiyatlarini joriy etadigan texnikaviy, axborotli, poligrafik, audiovizual
vositalar mavjudki, ular zamonaviy PTni real voqelikka aylantirmoqda.
O‘quv-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish tarixiga nazar
soladigan bo‘lsak, bu jarayon XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
obyektiv voqelikka aylandi. Axborotlashtirish esa bu jarayondagi inqilobiy
«burilish»dir, ya’ni, ta’lim axborot texnologiyasi – bu «o‘quvchi-talaba-
kompyuter» o‘rtasidagi muloqotdir.
Oliy o‘quv yurtlarida talabalarning ilmiy-texnikaviy va ijodkorlik
qobiliyatlarini o‘stirish har qanday tur, bosqich yoki darajadagi ta’limning
asosiy vazifalaridan biridir. Zotan, bugungi kun yoshlari texnika va
texnologiya, iqtisodiyot asoslari borasidagi bilimlardan xabardor bo‘lsa-yu,
ulardan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lmasa, u ko‘zlangan maqsadga
erisha omaydi. O‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash yo‘llari va
vositalarini bilishgina ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish, yangi
texnika, mehnat qurollari va yangi texnologiyalar yaratish imkonini beradi.
Keng ko‘lamli va mustahkam bilim, ko‘nikma, malaka, qiziquvchanlik,
tashabbuskorlik, muammolarni mustaqil hal etishda aniq maqsadga intilish
va shaxsiy faoliyatga nisbatan talabchanlik talaba yoshlar ijodkorlik
qobiliyatlarini shakllanishining zaminidir.
Talabalar ijodkorlik qobiliyatini shakllantirishning muhim sharti bu
– faoliyatdir. Demak, pedagogning asosiy vazifasi ushbu faoliyatni tashkil
191
etish shakl, metod, usul, vosita va yo‘nalishlarini belgilab beruvchi zarur
axborotlar bilan ta’minlash hisoblanadi. Axborot ta’minotining haddan
ziyodligi ham vazifani ijobiy hal etmaydi. Shu sababali axborot ta’minotini
pedagogik jihatdan boshqarish, ularning ilg‘or texnika va texnologiya
yutuqlari bilan boyitilganligini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Ilmiy-texnik taraqqiyot va ijodkorlikka erishish jarayonini pedagogik
jihatdan boshqarishning predmeti inson omili bo‘lib, u o‘ziga xos ta’lim-
tarbiya ishlari va uni boshqarish, ijodiy masalalarni yechish metodikasi
va algoritmini o‘rganishni ko‘zda tutadi. Talabalar ilmiy-texnik ijodkorlik
faoliyatini tashkil etish, tayyorlash jarayoniga nisbatan pedagogik
yondashuv tizimi shaxs ijodkorligi va yaratuvchanligini boshqarishning bosh
masalalaridan biri hisoblanadi va u o‘z ichiga zaruriy axborotlarni yig‘ish,
tahlil qilish, uni qayta ishlash, maqsadni aniqlash, maqsadga erishish rejasini
ishlab chiqish, reja bo‘yicha ijodkorlik ishlarini tashkil qilish, uning amalga
oshishini nazorat qilish, ushbu tizim faoliyatini tartibli olib borish va maxsus
yechimlar qabul qilish kabi bosqichlarni oladi.
Har qanday boshqarish jarayoni, avvalo, maqsadni belgilash, ya’ni
maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilishdan boshlanadi. Bu esa boshqarish obyektining
ayni paytdagi holatini tahlil qilish va uning rivojlanishi mumkin bo‘lgan
imkoniyatlarini o‘rganishdan boshlanadi. Ilmiy-texnik ijodkorlikni maqsadli
pedagogik boshqarish mohiyatiga ko‘ra obyektiv tavsifga ega, unda inson
shaxsini kamol toptirishning obyektiv qonunlari o‘z ifodasini topgan.
Bundan tashqari maqsadli boshqarish tafakkur mahsuli va ular shaxslarning
hamkorlikdagi faoliyati jarayonida shakllanadi. Maqsad, o‘z navbatida,
pedagogik obyektdagi o‘zgarishlarning yo‘nalishlari, boshqarish faoliyatini
uning asosiy turlari va ularning mazmunini belgilab beradi.
Maqsadli pedagogik boshqarish o‘z mazmuniga ko‘ra vaqt omili va
sharoitiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi. Yo‘nalish mazmuni esa
shartli ravishda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, g‘oyaviy va ilmiy-texnikaviy
maqsadlar sifatida guruhlanadi.
Ilmiy-texnik ijodkorlik faoliyatiga tayyorlashning muhim sharti
maqsadli pedagogik boshqarishda qatnashuvchi shaxsni yuqori darajadagi
obyektiv axborotlar bilan ta’minlash hisoblanadi. Obyektiv axborotgina
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat uchun harakatlantiruvchi vosita bo‘la oladi.
192
Insonning miyasi turli xil axborotlarni turli darajada qabul qilish
qobiliyatiga ega, bu esa ma’lumotlarni yengil, erkin va qiziqarli uzatishni
talab etadi. Texnik vositalardan mashg‘ulotlar o‘tkazish jarayonida samarali
foydalanish didaktika muammosi hisoblanib, asosan, ko‘rsatmalilik
prinsipini ta’minlash borasidagi faol harakat, usul deb baholanadi.
Ta’lim jarayonida ko‘rsatmalilik zarurati bilish jarayonining xarakteri,
ya’ni jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga, undan keyin esa amaliyotga
o‘tishi bilan bog‘liq. Pedagog va psixologlarning ta’kidlashicha, sezgi va
tasavvur qilishdan tashqarida fikrlar harakatlanmaydi, shuningdek, o‘qitish
jarayonida ham olg‘a siljish bo‘lmaydi. Demak, ko‘rsatmalilik faqat ongga
ta’sir etish bilan chegaralanmasdan o‘rganuvchidan ma’lum his-hayajonni,
motivni ham yuzaga chiqaradi, his etish va mantiqiy fikrlash birligi
asosidagina egallangan bilimlar mustahkamlanadi.
Bugungi kunda ta’limni rivojlantirishning yangi pog‘onasida o‘qitishni
texnik vositalarsiz ko‘tarib bo‘lmaydi. ZPTning muhim ko‘rsatkichlaridan
biri – axborotlarni talabalarga uzatish tezligi aynan shu vositalar yordamida
ta’minlanadi
Shunday qilib, fanning rivojlanishi bilan ilmiy-texnik taraqqiyot
bir-birini taqozo etib, ijodiy faoliyatni tashkil etish jarayonini axborotlar
bilan ta’minlash muayyan darajada boshqarish yo‘nalishlarini o‘z ichiga
oladi. Ammo o‘quv mashg‘ulotlarini ta’lim metodlari bilan boyitish ta’lim
tizimi va mantiqini buzmasligi kerak. Zamonaviy PT talabalarda ijodiy
qobiliyatni shakllantirishga imkon beruvchi axborotlar yig‘ish hamda
ulardan mashg‘ulot jarayonida foydalanish yo‘lida ma’lum imkoniyatlarni
yaratadi. Ushbu ma’lumotlar esa fan asoslarining axborot ta’minoti
mazmuni va ijodkorlik metodlarini boshqarish imkoniyatlarini belgilaydi.
Talabalarni ijodiy faoliyatga tayyorlash jarayonining samarasi ko‘p jihatdan
uning axborot ta’minotiga ega bo‘lishini va pedagogik jihatdan boshqarish
yo‘nalishlarining tizimli hamda uzluksiz bo‘lishini taqozo etadi.
193
XULOSA
Ma’rifatli va madaniyatli dunyonig ta’lim tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
shaxsning intellektual salohiyati, dunyoqarashi, shuningdek, uning
ma’naviy-axloqiy qiyofasining shakllanishida u mansub bo‘lgan muhit
hamda unda qaror topgan ijtimoiy munosabatlarning ahamiyati katta
bo‘ladi. Zero, shaxs mansub bo‘lgan muhitda uning tafakkuri, ma’naviy-
axloqiy qiyofasini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyektv
omillar mavjud. Shaxs faoliyat olib borayotgan muhit doirasida oliy va
o‘rta maxsus ta’lim muassasalarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbekiston
Respublikasida uzluksiz ta’lim sohasida olib borilayotgan kadrlar tayyorlash
bo‘yicha islohotlar mamlakat iqtisodiyotini malakali mutaxassislar bilan
ta’minlashga imkon beradi. Mazkur masalaning dolzarbligini ta’kidlab,
Prezidentimiz I.A.Karimov “O‘zbekiston innovatsion rivojlanish turining
hozirgi zamon modeliga o‘tish uchun hamma zarur sharoitlarga ega”, –
degan edi. Bu model vujudga keltirilgan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan
keng va samarali foydalanishga, fundamental va amaliy fanning yutuqlarini,
chuqur ilm talab qiladigan texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etishga,
yuqori malakali, iqtidorli ilmiy kadrlar sonini ko‘paytirishga asoslanadi. Bu
mamlakatimizning jahondagi iqtisodiyoti va sanoati rivojlangan davlatlar
qatoriga kirib borishining zarur sharti va mustahkam poydevori bo‘lib xizmat
qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimiz iqtisodiy qudratining
oshib borishi jamiyatimiz ijtimoiy sohasining markaziy halqasi bo‘lgan
ta’lim-tarbiya tizimida ham tub islohotlarga olib keldi. O‘quvchi va
talaba yoshlar ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, ularga berilayotgan
ta’lim mazmunini kengaytirish, chuqurlashtirish va boyitish hamda ta’lim
uzluksizligini ta’minlab berish uchun yangidan-yangi qonunlar va hujjatlar
qabul qilinmoqda, ZPT yaratilmoqda. Zamonaviy PT fan asoslari bo‘yicha
talabalarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda tashkil etish va
amalga oshirishni ko‘zda tutadi.
Yangicha yondashuv, yangicha fikrlash asosida o‘qitish jarayonida
bilim oluvchilarning o‘quv-biluv faoliyatining samarali shakl va uslublarini
194
joriy etish, ularning mustaqil ishlarini samarali tashkil qilish kerak. O‘quv-
tarbiya jaryonlarini ilmiy va metodik jihatdan mukammal tashkil etish
muvaffaqiyatlar garovidir. Bunda barcha turdagi mashg‘ulotlar va mustaqil
topshiriqlar talabalarni o‘ylashga, ijodiy mehnat qilishga, har tomonlama
fikr yuritishga, berilgan topshiriqlarni o‘z hayotiy tajribalariga asoslanib hal
etishga o‘rgatadi. Mashhur ingliz adibi J.Bernard Shou topib aytganidek,
“Bilimga eltuvchi yagona yo‘l, bu – faoliyatdir.” Ana shunday faoliyatning
o‘quvchi va o‘qituvchi mehnati ko‘rinishidagi turlari omixtalashganida
kutilganidan ziyodaroq natijaga erishish mumkin bo‘ladi.
O‘qitishning asosiy tashkiliy shakli bo‘lgan dars va darsdan tashqari
ishlar, ular qanday ko‘rinishda (an’anaviy yoki noan’anaviy darslar,
sinfdan va maktabdan tashqari o‘quv-tarbiya tadbirlari, ma’ruza yoki
amaliy mashg‘ulotlar) tashkil etilishidan qat’i nazar, ilmiy-nazariy, ilmiy-
metodik va ma’rifiy-ma’naviy jihatdan to‘laqonli bajarilganidagina yuksak
pedagogik samarani berishi mumkin. Bunda. albatta, bilim oluvchilarning
yosh va fiziologik xususiyatlari, qiziqishi, bilim saviyasi, fikr yuritish doirasi
hisobga olingan holda tashkil qilinadigan mashg‘ulotlar ko‘zda tutiladi.
Buning uchun esa ta’lim va tarbiya beruvchining mukammallik darajasidagi
pedagogik mahorati va kasbiy salohiyati talab qilinadi. O‘t-dalali almashlab
ekishni dehqonchilik madaniyatiga dunyo amaliyotida birinchi bo‘lib tavsiya
etgan taniqli tuproqshunos olim R.Vilyamsning “Yomon yer yo‘q, balki
undan hosil undirish yo‘lini bilmaydigan uquvsiz dehqonlar bor”, degan
purhikmat iborasiga pedagogik o‘zgarish kiritib aytadigan bo‘lsak, “ Yomon
o‘quvchi (bilim oluvchi) yo‘q, balki unga o‘qish-o‘rganishning maqbul
yo‘lini ko‘rsata olmaydigan noshud o‘qituvchi (pedagog, tarbiyachi)largina
bor”.
Kuchli bilim, kasbiy metodika va oddiy insoniy fazilatlardan
iborat uchta xususiyat birlashib o‘qitish jarayonining pirovard natijasini
belgilaydi. Bilimsizda metodik mahorat bo‘lishiga ishonib bo‘lmaganidek,
bularning har ikkisiga ega bo‘la turib, odamiylikdan bexabar shaxsning ham
o‘qituvchiligidan ne foyda? PT va pedagogik mahorat ham yuqorida tilga
olingan uchlikning tugalligisiz sxolastika botqog‘iga botib turaveradi.
Ta’lim va tarbiyaning sifat va samaradorligi juda ko‘p omillarga
bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu borada yagona va qudratli tavsiya yoki
yo‘l-yo‘riq berib bo‘lmaydi. Hattoki, zamonaviy pedagogik yoki axborat-
195
kommunikatsiya texnologiyalaridan ham foydalana bilishning o‘ziga xos
va o‘ziga mos mezonlari mavjudligini unutmaslik kerak. Noan’anaviylik,
innovatsiya yoki interfaollik bayrog‘ini baland ko‘taruvchilar ham
o‘qitishning ming (balki million) yillik an’ana va tajribalari, to‘plangan
ulkan tajribaviy zaxirasini inkor etmasliklari lozim. Eski va yangining o‘zaro
munosabati, bazis va ustqurmaning mutanosibligi, an’ana va tashabbusning
kelishuvchanlik tamoyillarini unutmaslik kerak.
O‘qituvchi (pedagog)ning mehnatiga faqat uning tasarrufidagi
shaxslarning uquv, ko‘nikma, malaka va bilim sifatiga qarab baho berilishi
lozim. Ha, aynan bilim sifatiga (bilim darajasi ham emas, qo‘yilgan reyting
ballari ham emas, o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari ham emas!) qarab baholash
odilona ish bo‘ladi.
Oliy o‘quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ZPT
bilan uyg‘unlashgan holda qo‘llash, bo‘lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy
tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, o‘quv mashg‘ulotlarining
samaradorligi va o‘qituvchi (pedagog)lar mehnatining foydali ish
koeffitsiyentini oshiradi.
Boshqacha aytganda, bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida o‘qitish
samaradorligini oshirishning muhim sharti – ta’lim jarayoniga tizimli
yondashuv va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat xizmat ko‘rsatish
sanaladi.
Ayni davrda, zamonaviy PT – tizimli yondashuvlar asosida
o‘qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini kafolatlash va
obyektiv baholash uchun zarur bo‘lgan inson salohiyati hamda texnik
vositalarning o‘zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim maqsadlarini
oydinlashtirish, o‘qitish va o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan
usul, metod va vositalarlarni xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari
mazmunini chuqurlashtirish – bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini
takomillashtirish demakdir. Vaholanki, takomillashtirishning chegarasi, ya’ni
oxiri yo‘q, deyiladi. Shunday bo‘lgach, PT ham, pedagogik mahorat ham
sarhadsiz tushunchalardir. Bu borada qancha ko‘p izlanilsa va qanchalik
tashabbuskorlik bo‘lsa – shunchalik kamdek tuyulaveradi. O‘qitishning eng
oddiy va bosh haqiqati ham ana shundadir. O‘qituvchi (pedagog)larning
faqat ana shu taxlitdagi faoliyati oxir-oqibatda yuksak ijtimoiy buyurtmaning
bajarilishiga olib keladi.
| 