645
Tashqi oraliq – bu iqtisodiy siyosatning u yoki bu chora-tadbirlari qabul
qilingan vaqt bilan bu chora-tadbirlar oʻz natijalarini bera boshlagan
vaqt oʻrtasidagi oraligʻidir. U
bu chora-tadbirlar xarajatlar, daromadlar
va bandlik darajalarini birdaniga oʻzgarishga olib kelmasligi sababli
yuzaga keladi.Iqtisodiyotni barqarorlashtirishda fiskal siyosatni amalga
oshirish
uzoq
davom
etadigan
ichki
oraliqlarning
markaziy
muammosidir. Ayniqsa bu holat AQSh uchun haqiqat, chunki byudjet
xarajatlari yoki soliqlarni qayta koʻrib chiqish uchun odatda prezident va
Kongressning ikkala palatasi roziligiga erishish zarur. Qonunni qabul
qilish jarayoni sekin va murakkab boʻlib, koʻpincha kechikishlarga olib
keladi, bu esa iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun fiskal siyosatning
mujmal vositasi hisoblanadi.
Bu ichki oraliqlar, Buyuk Britaniya kabi
parlament tizimidagi mamlakatlarda kechikishlar qisqaroq boʻladi,
chunki koʻpincha siyosatni muntazam oʻzgartirishda hokimiyat
tepasidagi partiya amalga oshirishi mumkin.
Barqarorlashtirish siyosatining “avtomatik stabilizatorlar” deb
ataluvchi ba’zi chora-tadbirlari shu oraliqlarni qisqartirish uchun maxsus
oʻylab topilgan. Ular siyosiy yoʻnalishni maxsus oʻzgartirishlarsiz
iqtisodiy oʻsishni toʻxtatish yoki ragʻbatlantirishga imkon beradi.
Bunday stabilizatorlarning daromad soliqlari tizimi misol hisoblanadi
yaʼni: iqtisodiy pasayish davrida fuqarolar va korporatsiyalar
daromadlarining qisqarishiga qarab soliq qonunchiligiga qandaydir
maxsus oʻzgartirishlarsiz soliqlar avtomatik ravishda kamayadi. Xuddi
shunday tarzda ishsizlik boʻyicha ijtimoiy tolovlar tizimida ham
iqtisodiy pasayish oqibatida ishsizlikni oʻsishi toʻlovlarni
avtomatik
koʻpayishiga olib keladi, chunki koʻproq odamlar nafaqa olish uchun
arizalar bilan murojaat qilishadi. Bu avtomatik stabilizatortlar ichki
oraliqlarga bogʻliq boʻlmagan fiskal siyosatning turini oʻzida aks
ettiradi.
Bashoratlashdagi xatolar, “Ozroq yogʻingarchilik, oʻzgaruvchan
bulutlilik va oʻrtacha shamollar”. Bu ob-havo bashorati 1987-yil 14-
oktyabrda Britaniyaning mashhur ob-havo xizmati tomonidan taqdim
qilingan. Ertasi kuni Britaniyada oxirgi ikki asrdagi eng kuchli boʻron
boʻlgan.
646
Ob-havo maʼlumotlarini bashoratlash kabi iqtisodiy bashoratlar
ham xususiy va ommaviy qaror qabul qilishning muhim asosidir.
Biznes rahbarlari bashoratlarga tayanib, qancha ishlab chiqarish kerak,
zavodga va uskunalarga qancha investitsiya
tikish kerakligi boyicha
qaror qabul qiladi. Hukumat siyosatchilari iqtisodiy siyosatni
bashoratlarga
asoslanib
ishlab
chiqadilar.
Afsuski,
ob-havo
bashoratlariga oʻxshab, iqtisodiy bashoratlar ham kamdan-kam toʻgʻri
chiqadi.
AQSh iqtisodiyotining tarixida eng ogʻir pasayish 1930-yillardagi
Buyuk Depressiya boʻlib, iqtisodiy bashoratchilar uchun butunlay
kutilmagan hodisa boʻldi. 1929-yildagi fond bozorining qulashidan
keyin ham, ular iqtisodiyot qiyinchiliklarsiz oʻzini oʻnglay oladi deb
ishontirishgan edi. 1931-yilning oxirida iqtisodiyot oʻzining eng past
nuqtasiga yetganida, taniqli iqtisodchi Irving Fisher,
iqtisodiyot tez
qayta iziga tushadi deb bashorat qilgan. Keyingi voqealar koʻrsatishicha
bu bashoratlar juda ham optimistik boʻlgan
: ishsizlik darajasi 1933-yilga
qadar oʻsishni davom etdi va u oʻn yillikni oxirigacha ham yuqori
surʼatlarda saqlanib qoldi
14
.
Ikkinchi mavzu iqtisodchilar oʻrtasida muhokama qilinganda
iqtisodiy siyosat qonun-qoida tomonidan yoki mulohazakorlik bilan
boshqarilishi lozim. Siyosat qonun qoida tomonidan boshqarilsa
siyosatchilar oldindan qay darajada siyosatni turli vaziyatlarga javob
berishini va oʻzlarini oʻsha mulohaza orqali borishini ta’kidlaydi.
Siyosat mulohazakorlik bilan olib borilsa siyosatchilar voqealarni hajmi
ular zarur deb hisoblangan siyosatni tanlash imkoniyatiga ega boʻladilar.
Qoidalarga va mulohazalarga bogʻliq bahslar faol siyosatning
passiv nisbatlari ustidan munozara qiladi. Siyosat qonun-qoida bilan
boshqarilganda aktiv yoki passiv misol
uchun passiv siyosat qonun
qoidasida barqaror oʻsishni yiliga 3 foiz pul talabini ajratish orqali
koʻrishimiz mumkin. Foal siyosat qoidasi boʻlishi uchun
14
Kathryn M. Dominguez, Ray C. Fair,va Matthew D. Shapiro, “Depressiyani prognoz qilish: Harvard Yalega qarshi”, Amerika
iqtisodiy tahriri 78 (1988 sentabr): 595-612. Bu maqola shuni ko’rsatadiki, buyuk depressiya davrida iqtisodiy bashoratlash
qanday yomon amalga oshirilganini korishimiz mumkin va bu ular hozirgiday bashoratlashni amalga oshira olishmaganini
bildiradi.
647
Pulning oʻsishi = 3%+(ishsizlik darajasi -6%)
Bu qoidaga koʻra pul massasi 3% ga oʻsadi, ishsizlik darajasi 6%
boʻladi, ammo har bir foiz ishsizlik darajasi bilan pul bazasi oʻsishi 6%
koʻproqdir. Bu qoida iqtisodiyotda pul massasini oʻsishini kuchaytirish
orqali, qachonki iqtisodiyotda turgʻunlik boʻlganda barqaror holatga
erishtirishga harakat qiladi.
Monetar siyosat sababli agar Federal zaxira nol foiz inflyatsiya
siyosatini sodir etsa, katta ishsizlik darajasisiz
kamroq inflyatsiya
vujudga keladi, yaʼni:
▪
investitsiyani kuchaytirish hukumat kapitaldan daromad soligʻi
boʻlmaganligini eʼlon qiladi. Ammo fabrikalar qurilgandan keyin
hukumat oʻzining soliq daromadlarini kuchaytrishni vaʼda berganligiga
ishontiradi;
▪
qayta oʻrganib chiqishni kuchaytirishda hukumat muntazam
kompaniyalarga yangi dori-darmon ishlab chiqarish uchun monopoliya
berganligini eʼlon qiladi, ammo bitta dori yaratilgandan keyin hukumat
patentni bekor qilishga yoki dorini narxini pasaytirishga koʻndiradi;
▪
yaxshi xatti-harakatni ragʻbatlantirishda ota-ona farzandi qonun
qoidani buzganda uni jazolash kerakligini eʼlon qiladi, bola tartib-
qoidani buzmaganda esa ota-ona uni kechirishligini aytadi, chunki oʻzini
bolasini jazolash ota-ona uchun ogʻir hisoblanadi.
