13
- tadbirkorlik va tanlash erkinligi;
- shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi sifatida;
- raqobat;
- bozor narxlari tizimiga tayanish;
- davlat rolining cheklanganligi.
Bu barcha institutlar xoʻjalik faoliyatini rivojlantirish asosi sifatida
iqtisodiy ragʻbatlantirish tizimini vujudga keltiradi.
Xususiy mulkchilik – bu fuqaro yoki firmani iqtisodiy ne’matga
egalik qilish, foydalanish, taqsimlash huquqidir.
Agar mulkchilik huquqlari yaqqol
aniqlangan va ishonchli
himoyalangan boʻlsa, bunday tizim resurslardan yaxshiroq foydalanishni
ta’minlaydi.
Tadbirkorlik erkinligi har qanday inson tadbirkorlik faoliyati bilan
shugʻullanishi mumkinligini: resurslarni sotib olish va oʻz tanloviga
koʻra har qanday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni tashkil etish,
ularni
bozorda sotish, pullarni bankka qoʻyish va boshqalarni koʻzda
tutadi.
Tanlash erkinligi resurs egalarini ularni oʻz xohishiga qarab
foydalanish: xodimlar uchun har qanday faoliyat turi bilan
shugʻullanish, iste’molchilar uchun oʻz pul daromadlariga tovar va
xizmatlarni sotib olish imkoniyatini koʻzda tutadi. Tanlovning toʻgʻriligi
va tadbirkorlik erkinligi iqtisodiyot holati haqidagi axborot toʻla
hajmining mavjudligi bilan aniqlanadi.
Shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi ragʻbat, xoʻjalik
faoliyati sababidir. Bozorda faoliyat koʻrsatayotgan
barcha subyektlar
oʻzining shaxsiy manfaatini koʻzlaydi, ularni Adam Smit ta’biricha
“koʻrinmas qoʻl” boshqaradi. U bozorning barcha qatnashchilarini
barcha uchun farovonlikni oshishini ta’minlovchi yoʻnalishda harakat
qilishga undaydi. Har bir odamni boylikka intilishi umuman butun
jamiyatning boyligiga olib keladi.
Raqobat – cheklangan resurslarning koʻproq miqdoriga, ulardan eng
koʻp qaytim olish maqsadida ularni oʻz ixtiyoriga olish uchun xoʻjalik
subyektlari oʻrtasidagi musobaqadir.
14
Odatda, raqobat odamlarni cheklangan
resurslarni olish va
ishlatishning eng oqilona yoʻllarini izlashda ijobiy rol oʻynaydi.
Bozor narxlari tizimiga tayanish. Narx bozorda iqtisodiy vaziyat
koʻrsatkichi boʻlib xizmat qiladi va uchta funksiyani bajaradi:
1)xaridor va sotuvchilar harakatini yoʻnaltiruvchi axborotni beradi;
2)ishlab chiqarishning samaraliroq yoʻllarini ragʻbatlantiradi;
3)bozor subyektlari oʻrtasida daromadlarni taqsimlaydi.
Narxlar bu uchta funksiyani bajarishi uchun, ularning erkin
harakatlanishini ta’minlash zarur boʻladi.
Bozor tizimida noyob ne’matlar
muammosi quyidagi ikkita
tamoyillar asosida yechiladi:
- optimallashtirish tamoyili – har bir faoliyatdan va resurslardan
foydalanishdan maksimal foyda olish;
- muqobil xarajatlar tamoyili – noyob resurslardan foydalanish
yoʻnalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni
solishtirish orqali.
Iqtisodiy subyektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga koʻra oʻz
maqsadlariga erishishi uchun xoʻjalik
faoliyatida faol qatnashadilar,
buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy subyektlar berilgan
resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi
yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi.
Mikroiqtisodiyot iqtisodiy subyektlarni ikkiga boʻlib qaraydi –
iste’molchilar (uy xoʻjaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar).
Iste’molchining maqsadi – mumkin darajada oʻzining
ehtiyojlarini
maksimal darajada qondirish boʻlsa, ishlab chiqaruvchilarning maqsadi
–
foydani
yoki
boshqa
bir
faoliyat
koʻrsatkichlarini
maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir.
Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo – bu iste’molchilar
va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:
1)
ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan
qancha ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish;
2)
iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan,
qancha
iste’mol qiladi) muvofiqlashtirish;
15
3)
ishlab chiqarish va iste’mol qilish boʻyicha qabul qilingan
qarorlarni muvofiqlashtirish.
Bu muammo tovarlar aylanmasi modeli orqali tahlil qilinadi (1-
chizma).
