19
Natijada, har bir muzqaymoq narxi va soni birgina xaridor yoki sotuvchi
bilan aniqlanmaydi. Aksincha, har bir muzqaymoq narxi va soni barcha
sotuvchilar va xaridorlarning oʻzaro ta’siri bilan aniqlanadi.
Iqtisodchilar
raqobatdosh bozor iborasini oʻzida koʻplab sotuvchi
va xaridorlarni jamlagan bozorni tavsif etish uchun ishlatadilar. Har
bir sotuvchining narx bilan
nazorat qilishi cheklangan, chunki boshqa
sotuvchilar ham shunga oʻxshash boʻlgan mahsulot bilan savdo
qilishadi. Sotuvchida narxni pasaytirishga asosli sabab yoʻq,
ammo u
kishi narxni birdan koʻtarsa, xaridorlar mahsulotni boshqa joyda xarid
qiladilar. Taqqoslab aytganda, biron-bir xaridor narxga oʻz ta’sirini
koʻrsata olmaydi, chunki ulardan har biri
arzimas sonda mahsulotni
xarid qiladi.
Bu bobda biz shartli ravishda barcha bozorlarni raqobatdosh deb
hisoblaymiz. Bu yuqori shaklga erishish uchun bozor ikkita xususiyatga
ega boʻlishi kerak: 1) savdoga taklif qilingan mahsulotlar bir xil boʻlishi
shart; 2) sotuvchi va xaridorlarni soni shunchalik koʻp boʻlishi kerakki,
ular narxga hech qanday ta’sir koʻrsatishlari kerak emas. Har bir
sotuvchi va xaridor mutlaqo raqobatdosh bozor oʻrnatgan
narxni qabul
qilishga
majbur
boʻlgani
uchun,
ular
narxga
oʻz ta’sirini
koʻrsatmaydigan, iqtisodiyot subyektlari deb koʻriladi. Bozor narxiga
xaridorlar xohlagan narsasini sotib oladilar,
sotuvchilar esa xohlagan
narsasini sotadilar.
Ba’zi bir bozorlarni mutlaqo raqobatdosh deb hisoblash maqsadga
muvofiqdir. Masalan, bozorda minglab bugʻdoy sotuvchilari va uning
minglab xaridorlari mavjud. Ular jiddiy ravishda narxga oʻz ta’sirini
koʻrsatmasligini
hisobga olgan holda, bozorning har bir ishtirokchisi
narxni qanday boʻlsa shundayligicha qabul qilishga majbur.
Ammo, barcha tovar va xizmatlar ham raqobatdosh bozor sharoitda
sotilmaydi. Ba’zi bozorlarda faqat bitta sotuvchi mavjud va u narxni
aniqlaydi. Bunday sotuvchi monopolist deb nomlanadi.
Misol uchun,
sizning mahalliy kabel telekompaniyasi monopolist boʻlishi mumkin.
Sizning shahringizda istiqomat qiluvchilar shu xizmatni taqdim
qiladigan faqat bitta kabel telekompaniyasi mavjud boʻlgani uchun uni
20
tanlashlari mumkin. Lekin boshqa bozorlar
mutlaqo raqobatdosh bozor
va monopoliya orasida joylashgan.
Dunyo bozorlari koʻp koʻrinishga ega boʻlganiga qaramay, barcha
bozorlarni
mutlaqo
raqobatdosh
bozor
deb
hisoblash
qulay
soddalashtirishdir. Mutlaqo raqobatdosh bozorni tahlil qilish osondir,
chunki uning har bir ishtirokchisi bozor
sharoitida narxni qanday
shakllantirsa, shunday qabul qiladi. Shuni aytib oʻtish lozimki, har bir
bozorni qaysidir ma’noda raqobatdosh deb hisoblasa boʻladi, shu yoʻlda
biz mutlaqo raqobat sharoitida talab va taklifni oʻrganishdan kelib
chiqqan xulosalarni murakkabroq bozorlarga ham qoʻllashimiz mumkin.
