8
biriga aloqador boʻlib oʻxshab ketsa-da, ammo ikkisi alohida fandir.
Chunki, ikkisi turli savollarga javob boʻladi, har bir fanning oʻzini
alohida usullari mavjud boʻlib, ikkovi ham alohida fan sifatida bir-
biridan ajralgan holda oʻrganiladi.
Mikroiqtisodiyot ayrim subyektlar faoliyati bilan bogʻliq. Bular
jumlasiga: iste’molchilar, ishchilar, kapital, yer egalari, firmalar, ya’ni
aslida iqtisodiyot amal qilishida muhim oʻrin
tutuvchi individ yoki
xoʻjalik subyektlari kiradi. Mikroiqtisodiyot iqtisodiyotning quyi
bosqichida qanday qilib va nima sababdan xatti-harakatning amalga
oshirilishini tushuntirib beradi. Masalan, iste’molchi nima uchun tovar
sotib olishga jazm qildi; narx va daromad oʻzgarishi tovar tanlashga
qanday ta’sir etdi; firma ishchilari sonini qanday rejalashtiradi, ular
qayerda, qancha
ishlashi lozimligini aniqlaydi, shu kabi voqeliklarni
mikroiqtisodiyot fani tushuntirib beradi. Mikroiqtisodiyotning yana
boshqa bir muhim jihati tarmoqlarda, masalan sanoat tarmoqlarida
bozorlardan tashkil topgan eng yirik tuzilmalar hosil boʻlishida
iqtisodiyot subyektlarining
oʻzaro munosabatlarini oʻrganishdir.
Mikroiqtisodiyot shu narsani, masalan, Amerika
avtomobil sanoatining
tarixiy rivojlanish mantigʻini, avtomobil bozorida ishlab chiqaruvchilar
va iste’molchilar qanday oʻzaro munosabatga kirishishlarini anglab
olishga yordam beradi. Bu fan avtomobillarga narx qanday
belgilanishini, avtomobil kompaniyalarini yangi zavodlar qurilishiga
mablagʻlarni qanday investitsiya qilishlarini, yiliga qancha avtomobil
ishlab chiqarilishini tushuntirib beradi. Mikroiqtisodiyot
ayrim firmalar
va iste’molchilar faoliyatini oʻrgangan holda sanoat tarmoqlari va
bozorlar qanday faoliyat koʻrsatishini, bularning faoliyatiga boshqa
mamlakatlardagi iqtisodiy sharoit va hukumat siyosati qay yoʻsinda
ta’sir etishini ochib beradi.
Mikroiqtisodiy nazariyaning ikki koʻrinishi oʻzaro farqlanadi:
a) pozitiv mikroiqtisodiyot;
b) normativ mikroiqtisodiyot.
Pozitiv mikroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning
aloqadorliklarini oʻrganadi. Pozitiv tahlil iqtisodiyotdagi hodisalarni
tushuntirishni bildirsa, normativ tahlil bular qanday boʻlishi kerak,
9
degan savolga javob beradi. AQSH hukumati avtomobillar importiga
kvota
belgilaydi,
deylik.
Bunda
mamlakatda
chiqariladigan
avtomobillarning narxi, ularning miqdori va sotilishida nima oʻzgaradi?
Bu avtomobillardan foydalanuvchilarga
va avtomobil sanoatida
ishlovchilarga qanday ta’sir etadi, degan savollar paydo boʻladi. Bu
savollar pozitiv tahlil doirasiga kiradi. Mikroiqtisodiyotda pozitiv tahlil
markaziy oʻrin egallaydi. Benzinga yangi hukumat darajasida soliq
belgilash koʻrib chiqilyapti, deb faraz qilaylik. Yangi soliq kiritilishi
bilan benzin narxi oʻzgaradi, bu benzinni kam sarflaydigan
avtomashinalarga boʻlgan talabni, shuningdek,
bu mashinalardan
kundalik hayotda foydalanilishi va boshqa narsalarni oʻzgartirib
yuboradi. Oʻz faoliyatini oqilona rejalashtirish uchun neft va
avtomobilsozlik kompaniyalari davlat soliq siyosatining turli oqibatlari
qanday boʻlishini aniqlashlari kerak boʻladi. Bu ishni avtomobil uchun
ehtiyot qismlar ishlab chiqaruvchilar, sayohat bilan shugʻullanuvchi
firmalar ham bajarishi kerak. Avtomobil kompaniyalari soliq qabul
qilingandan keyingi maksimal foydani,
katta va kichik litrajli
avtomobillar ishlab chiqarish hajmini aniqlashni, tejamli avtomobillarni
ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan kapital qoʻyilmalar miqdorini
belgilashni xohlaydilar.
Normativ mikroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul
yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yoʻnalishlarini
taklif etadi.
Normativ tahlil faqat iqtisodiy siyosatning sifatli tanloviga daxldor
emas. U siyosatning aniq talqinlarini ishlab chiqishni ham qamrab oladi.
Benzin soligʻi maqbul degan qarorga kelingach, uning miqdori haqidagi
masala yuzaga keladi. Biz xarajatlar va daromadlar muvozanatini
hisobga olib benzinga solinadigan soliq optimal miqdori qanday boʻladi,
degan savolni beramiz. Normativ tahlil koʻpincha baho berish
xususidagi mulohazalar bilan toʻldiriladi. Masalan,
benzinga soliqni
import qilinadigan neft uchun qoʻyilgan boj bilan taqqoslab shunday
xulosaga kelish mumkin, garchi neft soligʻini boshqarish yengil boʻlsa-
da, bu kam daromadli iste’molchilarga ancha koʻproq ta’sir oʻtkazishi
mumkin. Bunday vaqtda jamiyat ijtimoiy adolatni iqtisodiy samaradorlik
10
bilan qiyoslab koʻrishi zarur boʻladi. Baho berish xususidagi
mulohazalar qoʻllanilgan paytda mikroiqtisodiy siyosatning eng yaxshi
varianti nimadan iborat, degan savolga javob berishga qodir boʻlmaydi.
Ammo mikroiqtisodiyot omillarning oʻzaro ta’sirini koʻrsatadi va bu
bilan bahsli munozaraning oydinlashishiga yordam beradi.
