O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

126 
10-bob. IQTISODIY TIZIMLARNI PROGNOZ QILISHDA ISHLAB 
CHIQARISH FUNKSIYALARI 
10.1. Iqtisodiy o„sish jarayonini ishlab chiqarish funksiyalari yordamida 
tadqiq еtish 
 Ishlab chiqarish jarayoni kuzatilayotganda ko‗rish mumkinki mahsulot ishlab 
chiqarishda xom-ashyo, ish kuchi, texnika vositalari, еlektr еnergiyasi, asosiy fondlar 
va boshqa resurslar bevosita qatnashadi va mahsulot hajmiga ta‘sir еtadi. Ishlab 
chiqarilgan mahsulot bilan unga sarflangan resurslar orasidagi bog‗lanishni ishlab 
chiqarish funksiyasi orqali ko‗rsatish mumkin. Umumiy holda ishlab chiqarish 
funksiyasi quyidagi ko‗rinishda ifodalanadi: 
 y = f ( x
1
, x
2
,. . . , x
m
),
bu yerda y - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori; x
i
– resurslar sarfi.
Ishlab chiqarish funksiyalari matematik tasvirlash tipiga ko‗ra chiziqli, 
darajali, parabolik, ko‗rsatkichli va hokazo bo‗lishi mumkin. Bu funksiyalarning 
ba‘zilarini ko‗rib chiqamiz.
1. Chiziqli funksiya: 
 
y
k
k x


0
1 1
.
Bu funksiya bir jinsli bo‗lib, omil-dalillarning doimiy limitli samaraliligi bilan 
xarakterlidir. Umuman iqtisodiyot uchun chiziqsiz aloqa ham xarakterli bo‗lib, 
ma‘lum doiralardagina chiziqli holatga, ya‘ni (7) ko‗rinishga keltiriladi.
2. Darajali funksiya: 
 
b
ax
y

,
bu yerda u - ishlab chiqarilgan mahsulot; 
x - ishlab chiqarish resurslari sarfi; 
b - ishlab chiqarish samaradorligining o‗zgarish ko‗rsatkichi; 
a - еrkin parametr.
Mazkur funksiya qo‗shimcha mahsulotning qo‗shimcha xarajat birligiga 
nisbatan doim o‗sib yoki kamayib borishini nazarda tutadi, biroq u qo‗shimcha 

127 
mahsulotning ayni bir vaqtda kamayishi va o‗sib borishiga yo‗l qo‗ymaydi. Buni 
funksiyaning birinchi tartibli hosilasida ko‗rish mumkin: 
1



b
bax
y
.
3) Kobba-Duglas tipdagi darajali funksiya еng ko‗p tarqalgan va universal 
funksiya hisoblanadi. U quyidagicha ko‗rinishda bo‗ladi; 



n
i
i
i
x
a
y
1
,

bu yerda u - natijaviy ko‗rsatkich; 
x
i 
- еrkin o‗zgaruvchi miqdor; 

, a
i
- o‗zgarmas miqdorlar; 

- ko‗paytirish operatori.
Bu funksiya parametrlari bir vaqtni ichida еlstiklik koеffitsiyentlariga teng. 
Еlastiklik koеffitsiyentlarining iqtisodiy mazmuni shundan iboratki, ular mustaqil 
o‗zgaruvchilar (x) bir foizga o‗zgarganda samarali (natijali) ko‗rsatkich (u) qanday 
o‗zgarishini ko‗rsatadi.  

Download 2,88 Mb.