1.2. Aylanma mablag’larning tasnifi va ularning o’ziga xos xususiyatlari
ayla ma ma lag la i i la chiqarishda ishtirok etish xarakteri va unga
ta i etish darajasi, tashkil qilish printsipi, hosil li manbalariga a
tasniflash mumkin.
Ishlab chiqarishda ishtirok etish xarakteriga a aylanma ma lag la i 2
guruhga:
A) ishlab chiqarish sohasiga xizmat atu i;
B) muomala sohasidagi ma lag la ga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga – moddiy resurslardan tashkil topgan aylanma fondlar;
Ikkinchi guruhga – tovar va pul shaklida, shuningdek tugallanmagan
hisob-kitoblar shaklida lga muomala fondlari kiradi.
Hosil li (moliyalashtirish) manbaiga a aylanma ma lag la :
A) z ma lag la i va unga tenglashtirilgan ma lag la ;
B) jalb qilingan (qarz) ma lag la iga ajratiladi.
Korxonaning z aylanma ma lag la i i tashkil qilish manbalari
quyidagilardan iborat:
1. Dastlab korxonaning tashkil li vaqtida shakllangan ma lag la i
(davlat korxonasi l a byudjet manbalari, q im a korxona l a –
15
investitsiya ma lag la i, xususiy korxona l a – tadbirkorning shaxsiy
ma lag la i) hisobiga li , ular z aksini korxonaning ustav fondida topadi.
2. X ali yuritish jarayonida:
A) korxonaning olgan foydasi hisobiga;
B) agar korxonaning olgan foydasi etarli lma a, u holda bank krediti
hisobiga;
C) aylanma ma lag la i tashkil qilishning ziga xos manbalaridan biri
barqaror passivlardir.
Korxona z ma lag la iga “barqaror passivlar” turkumiga kiritiladigan
qismi ham shartli ravishda tenglashtiriladi.
Korxonaning oborotida lga va bir hisobot davridan ikkinchisiga ti
turadigan qisqa muddatli qarzlarning a zi moddalari “barqaror passivlar” deyiladi.
Ularga quyidagilar kiradi:
- ishchi va xizmatchilarning ish haqi yi a doimo ti turadigan
qarzlar;
- ijtimoiy ug u ta ajratmalari yi a qarzlar;
- kelgusi davr xarajatlari va t l la i i qoplash rezervlari va hokazolar.
Korxonaning qarz ma lag la i esa asosan bank qarzi hisobiga yoki har xil
kreditor qarzlar hisobiga tashkil topadi, ular asosan mavsumiy xususiyatga ega.
Kreditor qarzlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- mol etkazib beruvchilar va pudratchilar yi ha qarzlar;
- byudjet yi a qarzlar;
- a korxonalarga qarzlar;
- uyushma korxonalariga qarzlar;
- byudjetdan tashqari t l la yi a qarzlar;
- boshqa kreditor qarzlar.
Agar korxona qarz ma lag la i i g muomaladagi ulushi qancha p
l a, korxonaning ishlab chiqarish jarayoni shuncha qiyinlashadi. Aylanma
ma lag la a muddati tga debitorlik qarzlari ham bor l a, sarmoyaning
harakatchanligi yanada susayib ketishi mumkin.
16
Aylanma ma lag la i sifat jihatidan baholash uchun z ma lag la ining
muomaladagi ulushi va z aylanma ma lag la i i g z ma lag la i umumiy
summasidagi ulushi hisoblab chiqilishi kerak.
Ma lag la i g umumiy summasida z ma lag la i ustunlik qiladigan
korxona barqaror korxona hisoblanadi. O z aylanma ma lag la i i g z
ma lag la i umumiy summasidagi ulushi muomalada qancha z ma lag la i
borligini ata i.
Balans ma lum tla iga qarab, korxonaning aylanma ma lag la i qanday
manbalar hisobiga tashkil etilganligi ga ila i. Buni ga i i g zarurligi
shundaki, korxonalarning moliyaviy barqarorligi kredit olishga layoqatliligini
aniqlashda zli va qarz ma lag la i manbalari bilan qay darajada (qanday
nisbatda) ta mi la ga li at i i muhim ahamiyatga ega.
Korxonada ularning mulk shakli va faoliyat turidan qat iy nazar aylanma
ma lag la tashkil qilish printsipiga a
A) me y i belgilanadigan aylanma ma lag la ;
B) me y i belgilanmaydigan aylanma ma lag la ga ajratiladi.
Me y i belgilanadigan aylanma ma lag la ga quyidagilar kiritiladi:
1. Asosiy xom-ashyo materiallari;
2. Yordamchi materiallar;
3. Chetdan sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar;
4. Y qilg i;
5. Ta mi la uchun zarur lga ehtiyot qismlar;
6. Tara yoki idishlar;
7. Tugallanmagan ishlab chiqarish;
8. Tayyor mahsulot;
9. Kelgusi davr xarajatlari.
Me y i belgilanmaydigan aylanma ma lag la tarkibiga quyidagilar
kiritiladi:
1. Hisob-kitob schyotidagi pul ma lag la i;
2. Kassada (mavjud) lga pul ma lag la i;
17
3. Valyuta schyotidagi tushum;
4. Muddati tga debitor va kreditor qarzlar.
Vazirlar Mahkamasining “Vazirliklar, idoralar va korxonalarning normativ
aylanma ma lag la i t g i i a”gi 1997 yil 25-fevraldagi 108-sonli qaroriga a
aylanma ma lag la yig ma normativi belgilandi. Unga a bir mli joy bir
mahsulot ishlab chiqarish uchun necha tiyinlik xarajat qilinishi va normativiga
qadar lga aylanma ma lag la me y i uchun moliyalashtirish tarkibida z
ma lag la i, bankning qisqa muddatli kreditlari va byudjet ma lag la i ajratib
berilishi belgilab q yilga . Bu qarorga zga ti i la kiritilib, Adliya Vazirligida
yxat a t azili 1999 yil 26 aproelda 27-sonli qarori bilan qonun tariqasida
tatbiq etildi. Unga a, bir mli tovar mahsuloti ishlab chiqarish uchun
x ali u e tla iga, Vazirlik, tashkilot va korxonalarga necha tiyinlik yig ma
normativ hisobga olinishi va zahira summasi belgilandi. Bu qonunga asosan
aylanma ma lag la i i g yig ma normativini bir mli tovar mahsuloti ishlab
chiqarish uchun eng p zahira summasi 0.83 m deb belgilangan. X ali
u e tla i a uning mulk shakli va faoliyat turiga qarab yuqorida qayd etilgan,
me y i beligalanadigan, aylanma ma lag la i g tarkibidan asosiy xom-ashyo
materiallari, yordamchi materiallar, chetdan sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar
va y qilg i yi a rejadagi yilning oxiriga zahira yoki me y i i hisoblash
amalga oshiriladi.
Korxona yil oxiriga tayyor mahsulot yi a me y i i belgilash
quyidagicha amalga oshiriladi:
1. Tayyor mahsulot uchun zahira kunlari soni me y i quyidagi
at i la a tashkil topadi yoki shakllanadi:
- texnik nazoratdan t azi – kunda;
- saralash, idishlarga joylashtirish, taxlash;
- tayyor mahsulotlarni ati uchun tranzit me y i i (normativini) hosil
qilish;
-tayyor mahsulotlarni ati uchun bankda hujjatlarni rasmiylashtirish
uchun ketadigan vaqt – kunlarda.
18
2. Tayyor mahsulot yi a yillik smeta xarajatlarini 4 kvartal uchun
m l alla ga tovar mahsulotining ishlab chiqarish tannarxi at i i asos qilib
olinib kvartaldagi kunlar asosida, ya i 90 kunlik ishlab chiqarilayotgan tayyor
mahsulotning tannarxi hisoblanib, yuqorida tayyor mahsulot uchun hisoblangan
zahira kunlari soniga payti ili , yil oxiriga tayyor mahsulot yi a zahirasi
hisoblanadi.
| 