6
I BOB. AYLANMA MABLAG’LARNING KORXONALAR
FAOLIYATIDAGI O’RNI, IQTISODIY MOHIYATI VA TASNIFI
1.1. Aylanma mablag’larining iqtisodiy mohiyati va korxonalar faoliyatidagi
ahamiyati
Ishlab chikarish jarayonida korxonalar aylanma mablaglarga ega bulishlari
zarur. Aylanma mablaglar ishlab chikarish va uning uzluksizligini ta mi la i g
moddiy asosi xisoblanadi.Ishlab chikarishda band bulgan aylanma mablaglar
kattaligini belgilovchi asosiy omillar-bu,maxsulot tayyorlashning ishlab chikarish
tsikli uzunligi , mexnatni tashkil kilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish
darajasi, mexnat predmetlari va kurollaridan foydalanish normalaridir. Maxsulot
ishlab chikarilayotgan jarayonda aylanma mablaglarni tejamkorlik asosida
sarflansa ulardan foydalanish samaradorligi yukori buladi; ishlab chikarilayotgan
maxsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo , materiallar ,yokilgi va energiya
mikdori maxsulot sifatiga ta i kursatmagan xolda kanchalik kam bulsa maxsulot
shunchalik arzonlashadi xamda aylanma mablaglar kamrok sarflanib maxsulot tan
narxi kamayib foyda olish kupayadi.
Debitor qarzlarning mavjudligi, shuni ata i i, korxona daromadsiz
tekin kreditor sifatida namoyon la i, korxonaga tegishli vositalar boshqalar
ixtiyorida li korxonaga hech qanday foyda keltirmaydi. Bunday holat
keladigan pul oqimini uzoq davrga suradi va pul oqimi nettosini foydadan holis
etadi va pul vositalarini qayta investitsiya qilinishiga olib keladi
Xom-ashyo va materiallar zaxiralari zarur lga normativ darajasidan ortiq
l a pul oqimi chiqish darajasining i iga olib keladi, ya i asos la i.
Qimmatli hisoblangan tovar va materiallar, omborlardagi tayyor mahsulot, qayta
sotishga ajratilgan tovarlar, ati ga
m l alla yuklangan tovarlar,
tugallanmagan ishlab chiqarish, debitorlik qarzlari, hisobraqamlardagi pul q l ig i
va kassadagi pullar – turib qolgan resurslar li , aylanmadan chiqarib tashlangan
va hech qanday foyda keltirmaydi.
7
Normativ – bu aylanma aktivlar optimal miqdorining i i i i va
korxona faoliyatining xususiyatidan kelib chiqqan holda q lla ila i. Pul oqimini
optimallashtirish maqsadida hisobdan tashqari qolgan pul vositalaridan xalos etish
uchun aylanma ma lag la i optimallashtirish tizimini q lla lozim la i. Agar
normativdan yuqori l a, unda pul vositalarining turib qolish xavfi paydo
la i, foydadan xolis la i va normativdan ortiq zaxiralar (omborda saqlash,
q iqla va h.k.) bilan g liq xarajatlar i boradi. Normativdan pasayish esa,
ishlab chiqarish uzluksizligining t xta iga, pul ma lag la i etishmasligiga va
boshqa salbiy holatlarga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, normativga asoslanib
ish yuritish doimiy nazoratni talab etadi.
Korxonaning kassa va hisobraqamidagi ortiqcha pul ma lag la i i g
mavjudligi oddiy i i ga ega li , bu ma lag la korxona tomonidan
samarali foydalanishi va daromad keltirishi ham mumkin edi. Korxona tomonidan
pul oqimlarini optimalllashtirishning maqsadlaridan biri optimal darajada uning
likvidliligini q lla -quvvatlashdan iboratdir. “Optimallik” investitsion faoliyatdan
q l a chiqarilgan foydani baholashni hisobga olgan holda aniqlanadi. Moliyaviy
resurslarni pul resurslariga safarbar qilishga intilish korxonani oldin egalik
qilingan aktsiyalarini realizatsiya qilish(sotish)ga majbur etadi, lekin bu holatda
firma aktsiyalardan dividend tarzida olayotgan daromadini y q ti i mumkin.
Bunda korxona tomonidan pul ma lag la i i payti i yoki kelajakda
dividendlardan daromad i i g qaysi biri maqbulligi xususida qaror qabul
qilishga t g i keladi. Yana shuni ta i la mumkinki, korxona erkin pul
ma lag la iga ham egalik qiladi, lekin likvidlilik darajasi tushib ketishi natijasida
pul ma lag la i i aktsiyalar uchun investitsiya qilishga yoki yuqori darajadagi
ishlab chiqarish jihozlariga egalik qilish uchun sarflashga jazm qila olmaydi.
Buning natijasida esa, qimmatli q g zla oldi-sotdidan dividend tarzida
ilay tga daromad va ishlab chiqarish hajmining oshirilishi quldan boy
berilishi mumkin. Shu bois, pul ma lag la i i taqsimlashda ikki bir-biriga g liq
lga maqsadlar, ya i korxona likvidligini q lla -quvvatlash hamda
rentabellikni ta minlashni bir xil tarzda saqlab turish kerak.
8
Normativlarga asoslanib ish yuritish natijasida joriy faoliyatda kelayotgan
pul oqimlarining i i i ag atla ti a i. O z navbatida, normativlar bozor
yu tu a iga g liq ravishda ishlab chiqarish jarayoni shartlarining zga i
borishi natijasida tizimli ravishda qayta i boriladigan, egiluvchan li i
kerak. Bunday siyosat korxona pul oqimlarini optimallashtirishda normativlarning
ta i i i ayti a i va kutilgan natijlarni keltiradi.
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda mehnat qurollari
(a iy f la ) a i i u i a ta qa i, ayla ma e u la ga am ega li i
zarur. Ayla ma ma lag la i la iqa i i g ayla ma f la i a mu mala
f la i i ta il eti ga m l allangan pul fondlaridan iborat. Aylanma
ma lag la , qoidaga a, korxonaning hisob raqamida naqd pul i i i a
amg a ila i. Har bir korxonaning aylanma ma lag la i asosiy fondlarning texnik
holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan g liq. Korxona qanchalik katta
va uning ishlab chiqarayotgan mahsulot turlari p l a, aylanma ma lag la
shunchalik p talab qilinadi. Aylanma ma lag la ishlab chiqarish va uning
uzluksizligini ta mi la i g moddiy asosi hisoblanadi. Umuman, bugungi
kechayotgan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz davrida takror ishlab chiqarishni
ta mi l i asosiy omillardan hisoblanadi.
“Aylanma ma lag la ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi ham
q lla ili , asosan iqtisodiy nazariya va x ali yuritishning xorijiy tajribasidan
olinadi. Mohiyatiga a, aylanma kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining
bir qismi li , uning qiymati ishlab chiqarishning har bir tsiklida ishlab
chiqarilgan mahsulotga t azila i hamda ushbu tovarni sotgandan g
korxonaga qaytariladi. Aylanma kapital pi a korxonaning pul ma lag la i
hisoblanuvchi yoki ishlab chiqarish jarayonida pul ma lag la iga aylantiriluvchi
harakatchan aktivlari qatoriga kiritiladi.
Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi
iga q a, “aylanma ma lag la ” va “aylanma kapital” ta i a sezilarli farq
y q. Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom-ashyo, y qilg i,
energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek,
9
ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga haq t la ga a (avans)
tariqasida beriladi. Aylanma ma lag la ga lga q im a talab banklardan
olinadigan kreditlar hisobiga qoplanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning aylanma ma lag la iga etarli
tarzda ega li i ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni
ham unutmaslik kerakki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi
hom-ashyo, material, y qilg i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta i
rsatmagan holda qanchalik kam l a, mahsulot shunchalik arzonlashadi,
hamda aylanma ma lag la kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi
yuqori la i.
Korxonalarning aylanma ma lag la i aylanma fondlari va muomala
fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiy-buyumlashgan
tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy
faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash
rejalashtirishni tashkil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish sohalarida aylanma ma lag la ga lga ehtiyojini aniqlashda katta rol
y ay i.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari – korxona ishlab chiqarish fondlarining
bir qismi li , bitta ishlab chiqarish tsikli davomida sarflanadi hamda natural
shaklini zga ti i , z qiymatini t lig i a tayyor mahsulot tannarxiga t aza i.
Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining
majburiy elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi hisoblanadi.
Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom-ashyo va
materiallar zahirasi, yarim tayyor mahsulotlar, y qilg i va energetika resurslari,
qadoqlash va materiallari, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va
kelajakdagi xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali hisob va
hisobotni tashkil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab
chiqarish fondlari uch guruhga li a i.
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zahirasini yaratish uchun
m l allangan pul ma lag la i, shuningdek, chek va veksellar, aktsiyadorlarning
10
qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning hisob raqamlaridagi
ma lag la a iborat la i. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish
fondlari majmuasi, korxonaning aylanma ma lag la i (kapitali)ni tashkil qiladi.
Ishlab chiqarishda band lga aylanma ma lag la kattaligini belgilovchi
asosiy omillar – bu, mahsulot tayyorlashning ishlab chiqarish tsikli uzunligi,
mehnatni tashkil etish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, mehnat
predmetlari va qurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma ma lag la
kattaligi, shuningdek, mahsulotlarni sotish sharoitlari, ta mi t va mahsulotni
sotish tizimini tashkil qilish darajasi bilan ham g liq la i.
Yuqorida keltirilgan holatlardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki,
aylanma ma lag la a quyidagi hollarda foydalaniladi:
- xom-ashyo, material, ehtiyot qismlar hamda ishlab chiqarishni tashkil
qilishda zarur lga boshqa mehnat predmetlari;
- ishlab chiqarish jarayonida i te m l qilinuvchi elektr energiyasi, y qilg i
kabi resurslar uchun haq t la ;
- korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi
t la i i;
- soliq va boshqa majburiy t l la i t la .
Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida
aylanma ma lag la , birinchi i a moddiy resurslardan ratsional foydalanish va
ularni shakllantirish zahiralarini izlab topish har bir korxona oldida turgan muhim
vazifa hisoblanadi. Bunda zahira deganda, moddiy va pul resurslarini
yaxshilashning yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin hali foydalanilmagan
(t liq yoki qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim.
Bu zahiralar kelib chiqishi va foydalanilishiga a xalq x alaligiga va
tarmoqlarga tegishli yoki tarmoqlararo, ishlab chiqarish ichidagi (zavod, tsex va
hokazo) turlariga li a i. “Korxona iqtisodiyoti”da ichki ishlab chiqarish
zahiralari – ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish hamda texnika va
texnologiyani takomillashtirish, mahsulotlarning yangi va yanada mukammal
turlarini zla ti i , ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish bilan
11
bevosita g liq lga moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash
imkoniyatlari, katta ahamiyat kasb etadi.
Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshqarishning hozirgi paytdagi
amaliyotida ushbu ma lag la i g tarkibi va tuzilmasini baholash va tahlil
qilishga, shuningdek, ularning funktsional roli va harakatiga katta e ti
qaratiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag la i i g eng
faol qismi l a, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok
etmaydi hamda yangi i te m l qiymatini yaratmaydi. Bu yerda umumiy qoida
shundayki, aylanma ma lag la doimo aylanishda li i zarur – ularning
samaradorligi va korxona iqtisodiyotiga ta i i aynan shunda zga tashlanadi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma ma lag la i i g asosiy
va salmoqli qismi sifatida z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi:
-ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiarishga
kiritish uchun tayyorlangan hamda xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar,
y qilg i, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash
va materiallari, asosiy fondlarni ta mi la uchun ehtiyot qismlar, y qilg i-
moylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari;
-tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor
mahsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda
ishlov berish va yig u jarayonida lga , lekin ishlab chiqarish jarayoni t liq
tugallaanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim lga
mehnat predmetlari;
-kelgusi davr xarajatlari – ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin
kelajakdagi mahsulotlarga mansub lga yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash
va zla ti i xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish,
mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi
xarajatlar va boshqalar).
Aylanma ishlab chiqarish fondlari alohida tarkibiy qismlari yoki elementlari
ta i agi foizlarda ifodalanuvchi za munosabatlar aylanma ishlab chiqarish
fondlarining tuzilmasini tashkil etadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va
12
muomala fondlari ta i agi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona
aylanma ma lag la i i g tuzilmasi deb ataladi. 1-rasmda korxona aylanma
ma lag la i i g taxminiy (namunaviy) tuzilmasi atilga .
| 