47
rining takomillashuvi uchun zarur imkoniyat yaratadi. Bu yo‘nalishda
yangiliklar qilish va ish samaradorligini taminlovchi
yangiliklarni hayot-
ga tatbiq qilish ham muhim.
Inson fikrlash va fikrini og‘zaki yoki yozma ravishda chiroyli bayon
qila bilishi juda katta ahamiyatga ega ekani hammaga ma’lum. Fikrni
bayon qilish u yoki bu til orqali amalga oshirilishini hisobga olsak, til-
ning roli qay darajada kattaligini tushunamiz. Tilni o‘rganish, tilga o‘r-
gatish, boshqa tillar bilan qiyoslash masalalarining samaradorligini oshi-
rish tilshunoslik (lingvistika) fanining asosiy vazifalaridandir.
Jadal rivojlanayotgan fan-texnika davrida juda katta hajmdagi ax-
borot ustida tezlik bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Bu jarayonni boshqa-
rishda inson imkoniyatlari (xotira, tezlik) chegaralangan. Samaradorlikni
oshirishning yagona yo‘li kompyuterdan foydalanishdir. O‘zbek tili kabi
boy, keng va chuqur rivojlangan til masalalarini kompyuterda yechish
darajasiga olib chiqish ingliz tiliga qaraganda katta hajmda ish bajarishni
talab qiladi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalariga kirib borgan matema-
tik usullar, kompyuter texnologiyalari filologiyada ham qo‘llanila bosh-
landi, chunki rivojlanish va
taraqqiyotning talabi
‒ shunday.
Demak, lingvistika matematika kompyuter birligida ishlashimiz lo-
zim. Bu quyidagi ishlarni amalga oshirishni taqozo etadi:
♦tilni (bizning holatda o‘zbek tilini) sistemalash, to‘liq ma’lumotlar
bazasini yaratish va uni dunyo tili (bizning holatda ingliz tili) bilan qi-
yoslash;
♦aniq fanlar, texnika, meditsina, biznes, tijorat, huquqshunoslik,
diplomatiya, sohalarida xizmat qiladigan o‘zbek tilining aniq, qisqa va
xalqaro me’yorlarga asoslangan axborot uslubini ishlab chiqish;
♦o‘zbek tili grammatikasining formal va aksiomatik modellarini ish-
lab chiqish;
♦o‘zbek tilini kompyuterga olib kirish, ya’ni o‘zbek tili bilan bog‘-
liq masalalar – o‘zbek tiliga o‘qitish, bilimlarni baholash (test), matnlar-
ni o‘zbekcha ovozlashtirish, axborotni ovoz
orqali kompyuterga kiritish,
matnlarni tahrirlash, tarjima qilishni kompyuterda bajaradigan dasturlar-
ni ishlab chiqish. Bu kabi masalalar kompyutrer lingvistikasi fanida o‘r-
ganiladi.
Kompyuter lingvistikasining maqsadi tabiiy tillarning matematik
modellarini qurish, lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter das-
turlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan. “Kompyuter lingvistikasi” fani
oldida turgan asosiy masalalar esa umumiy tilshunoslikning formal va
48
aksiomatik modellarni qurish va aniq tillarning matematik modellarini
ishlab chiqishga xizmat qiladi. Bu modellar asosida matnlarni tahrirlash,
kompyuter tarjimasi, kompyuter lug‘atlari, ona tili va chet tillarga o‘rga-
tish hamda bilimlarni baholash bo‘yicha kompyuter dasturlarini yaratish
mumkin bo‘ladi. Til qoidalarining matematik modeli
matematik mantiq-
ning formal va aksiomatik nazariyalari asosida quriladi. Shuning uchun
bu fan matematik mantiq asoslarini bayon qilish bilan boshlanadi. Bu
yerda mulohazalarni hisob-kitob qilishning usullari hamda ularning for-
mal va aksiomatik nazariyalari bayon qilinadi. Keyin o‘zbek tilining for-
mal va aksiomarik modellari beriladi va lingvistik masalalarning mate-
matik algoritmlari va kompyuter dasturlari keltiriladi.
O‘rganish obyekti til bo‘lganligi uchun tilning qonun va qoidalarini
ifodalab beruvchi til grammatikasini tushunib olishimiz kerak bo‘ladi.
O‘zbek tili grammatikasini kompyuterga kiritish uchun kerak bo‘ladigan
tilning semantikasini hisobga olgan holda, shakliy aspektlarni qarab chi-
qish kerak bo‘ladi.
Mazkur ishda o‘zbek tilining otli birikma konstruksiyalariga qaratil-
gan. Birikma konstruksiyalari tilning sintaksis bo‘limida o‘rganiladi va
so‘z birikmasi gapning tashkil etuvchisi hisoblanadi.
So‘z birikmasi sintaksisida so‘z birikmalarining hosil bo‘lishi, ular-
ni shakllantiruvchi vositalar, so‘z birikmalarining birikish usullari, tuzi-
lishiga ko‘ra turlari, boshqa til birliklaridan farqli tomonlari o‘rganiladi.
Grammatik bog‘lanish ikki turga bo‘linadi:
Tobe bog‘lanish:
maktabning bog‘i, kitobning varag‘i.
Teng boglanish:
o‘quvchilar va talabalar, dalalar va tog‘lar.
Teng bog‘lanishlarda so‘zlar bir-biriga bir xil gap vazifasi shaklida
bog‘lanadi. Ular bir-birini izohlab to‘ldirib kelmaydi. Ko‘pgina hollarda
biriktiruv, zidlov, inkor bog‘lovchilari yordamida bog‘lanadi. Misol tari-
qasida:
men bilan ukam, biladi, ammo aytmaydi, na boradi, na keladi
kabilarni sanab o‘tishimiz mumkin.
Bundan tashqari, ohang yordamida bog‘lanishni aytib o‘tishimiz lo-
zim:
Salim, Olim kabi. Tobe bog‘lanishda esa, aksincha, gaplarning biri
ikkinchisini izohlab, to‘ldirib keladi. Ushbu bog‘lanish so‘z birikmasi va
gapni hosil qiladi. Bunday bog‘lanishlarda shaxs-son, zamon qo‘shim-
chalari
bilan gaplar hosil qilish, kelishik, egalik shakllari, ko‘makchilar,
so‘z tartibi va ohang yordamida esa so‘z birikmalari hosil qilinadi. Bosh
so‘zning qaysi turkum bilan ifodalanishiga qarab so‘z birikmasi ikki xil
bo‘ladi.
49
1. Fe’lli birikmalar. Fe’lli so‘z birikmasida hokim so‘z fe’l va uning
vazifa shakllari bilan ifodalanadi. Masalan,
birga o‘qidi
‒ sof fe’l;
meh-
natda sinalgan
‒ sifatdosh;
ta’sirli so‘zlab ‒ ravishdosh;
ohista gapi-
rish, maktab tomon ketmoq
‒ harakat nomi.
2. Otli birikmalar. Otli so‘z birikmasida hokim so‘z ot, sifat, son, ra-
vish va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi:
shaharning koʻchalari, ham-
masidan katta, chumchuqning chugʻur-chug‘uri,
o‘quvchilarning besh-
tasi, do‘stlarning barchasi, o‘qdan tez, menda bor kabi.
So‘z birikmalari tuzilishiga ko‘ra, o‘zbek tilida 2 xil bo‘ladi:
1. Sodda birikmalar. Sodda birikmalar doimo ikki mustaqil so‘zdan
tashkil topadi. Bu so‘zlar sodda, qo‘shma, juft yoki takroriy bo‘lishi
mumkin. Masalan:
do‘stlar bilan suhbatlashmoq, amalga oshirish yo‘-
lidagi+xatti-harakat, har birini taklif qilmoq, ko‘cha-ko‘cha+yigit-qiz-
lar.
Shuningdek, so‘z birikmasi a’zolari ibora bilan ifodalansa ham, sod-
da birikma sanaladi. Masalan
, kapalagi uchib ketgan+bola.
2. Murakkab birikmalar.
Murakkab soʻz birikmalar tarkibida yo to-
be qism, yo hokim qism birdan ortiq mustaqil so‘z bilan ifodalanadi.
Masalan
, paxta gulli+piyola, teatrimizning ijodiy kuchlari, qisqa yeng-
li+guldor shifon ko‘ylak, paxta gulli+chinni piyola.
