taʼminlanganlik darajasi
boʻyi-
cha ham tasniflanadi. Bunda taʼminlangan va taʼminlanmagan
obligatsiyalar ajratib koʻrsatiladi. Taʼminlangan obligatsiyalarda garov
sifatida mol-mulk, kafillik, garov masalalari koʻriladi. Taʼminlanma-
gan obligatsiyalar boʻyicha esa hech qanday taʼminot koʻrsatilmaydi.
Bunday obligatsiyalar odatda bozorda yuqori nufuzga hamda yuqori
moliyaviy barqarorlikka ega emitentlar tomonidan muomalaga
chiqariladi. Umumiy holda obligatsiyalar muomalasi emitent uchun
ham, investor uchun ham maʼlum bir afzalliklarga va kamchiliklarga
ega hisoblanadi (3.2-jadval).
3.2-jadval
Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari
Obligatsiya
turi
Afzalliklari
Kamchiliklari
Emitent
uchun
Investor
uchun
Emitent uchun
Investor uchun
Taʼminlangan
obligatsiyalar
Obligatsiyani
joylashtirish
boʻyicha
muammoning
deyarli
yoʻqligi
Qarz
majburiyatni
qaytarish
kafolati yuqori
darajada
Moddiy
aktivlarning garov
riski
Boshqa
obligatsiyalarga
nisbatan foizli
daromadning
pastligi
Taʼminlan-
magan
obligatsiyalar
Mablagʻlarni
moddiy
aktivlar
garovisiz jalb
qilish
imkoniyati
Taʼminlangan
obligatsiyaga
nisbatan yuqori
foizli daromad
olish
Qarz zayomi
hajmi kompaniya-
ning ishbilar-
monlik nufuzi va
moliyaviy holatga
bogʻliqligi
Qarz
majburiyati
qoplanmasligi
vaziyati yuzaga
kelganda talab
qilish
imkoniyati
pastligi
Qayta chaqirib
olinadigan
obligatsiyalar
Qoplash mud-
datidan avval
qaytarib olish
va qoplash
muddatlarini
tanlash imko-
niyati mavjud
Qaytarib olish
va nominal
narxlar
tafovutidan
foyda olish
imkoniyati
Qoplash
muddatidan avval
qaytarib
olinganlik uchun
toʻlov
Obligatsiyaga
egalik qilish
huquqi
cheklanganligi
Konvertatsiyal
anuvchi
obligatsiyalar
Qarz
majburiyati
qiymati
pasayishi
imkoniyati
Qoʻyilmalar
xavfsizligining
yuqori darajasi
Aksiyadorlar
tarkibining
kengayishi
natijasida gʻarazli
aksiyadorlar
paydo boʻlishi
Boshqa
obligatsiyalarga
nisbatan
daromad pastroq
boʻlishi mumkin
34
Umumiy olganda obligatsiyalarning boshqa turlari ham investor
yoki emitent nuqtai nazaridan maʼlum bir ustuvorliklarga hamda
kamchiliklarga ega hisoblanadi.
3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash
Qarz munosabatini anglatuvchi moliyaviy instrumentlar sifatida
obligatsiyalar qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli
qogʻozlar toifasiga kiritiladi. Bunday toifaga qatʻiy belgilangan
miqdorda dividend toʻlash belgilab qoʻyilgan imtiyozli aksiyalarni
ham kiritish mumkin.
“Qatʻiy belgilangan daromad” umumqabul qilingan atamasini
qatʻiy ravishda tushunmaslik lozim. Bu atama bunday qimmatli
qogʻozlar boʻyicha operatsiya oʻtkazish vaqtida nazariy jihatdan
toʻlovlar muddatlari va miqdorlarining oldindan maʻlum qilinishini
anglatadi.
Xalqaro tajribaga koʻra obligatsiyalarning turli xil turlari amal
qilishiga qaramasdan ularni daromad toʻlash shakllari boʻyicha
quyidagicha uchta tur keng qoʻllaniladi:
-
kuponli
, qatʻiy belgilangan yoki suzib yuruvchi kupon stavkali
obligatsiyalar;
-
diskontli
(
kuponsiz
), yoki
nollik kuponli obligatsiyalar
;
-
qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar
.
Kuponli obligatsiyalar
qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan
bir vaqtda davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday
toʻlovlarning miqdori nominalga nisbatan foizlarda ifodalanadigan k
kupon stavkasida belgilanadi. Kuponli toʻlovlar odatda bir yil
davomida bir, ikki yoki toʻrt marta amalga oshiriladi.
Bunday qimmatli qogʻozlar harakati natijasidagi pul oqimlari
qatʻiy belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida
obligatsiyaning diskontlangan nominal qiymatiga qoʻshiladigan
annuitetni oʻzida aks ettiradi. Soddalashtirish maqsadida diskontlash
yagona
r
stavka boʻyicha amalga oshirilishini shart qilib qilib
qoʻyamiz. Shunda kuponli obligatsiya qiymati quyidagi formula
boʻyicha aniqlanishi mumkin:
35
,
bu yerda
F
– qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal);
k –
yillik kupon stavkasi;
r –
bozor stavkasi (diskont meʻyori);
n –
obligatsiya muddati;
m –
bir yilda kuponli toʻlovlar soni.
Misol koʻrib chiqamiz.
Agar daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 12 foizga teng boʻlsa,
har chorakda toʻlanadigan yillik kupon stavkasi 8 foiz boʻlgan 1000
birlik nominalga ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini
aniqlang.
.
Shunday qilib, mazkur operatsiya boʻyicha daromadlilik meʻyori
12 foiz boʻlganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani
xarid qilish mumkin.
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi)
6 foizga teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz.
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, obligatsiyalar joriy qiymati
talab qilinadigan daromadlilik meʻyori va qoplash muddatiga bogʻliq.
Bu bogʻliqlik teskari xususiyatga ham ega. Keltirilgan baholashning
bazaviy modelidan isbot talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar
guruhini keltirish mumkin.
Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va
bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni
oʻzida aks ettiradi:
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan
yuqori boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past
boʻladi, yaʻni obligatsiya diskont bilan sotiladi;
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan
past boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan yuqori
boʻladi, yaʻni obligatsiya mukofot bilan sotiladi;
36
- bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) va kupon stavkasi teng
boʻlganda obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi.
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi.
Ikkinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati va uni qoplash
muddati oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi:
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan
yuqori boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash
muddatining yaqinlashishiga qarab kamayib boradi;
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan
past boʻlsa, obligatsiya boʻyicha mukofot miqdori qoplash muddati-
ning yaqinlashishiga qarab kamayib boradi;
- obligatsiyani qoplash muddati qancha uzoq boʻlsa, bozor
stavkasiga nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi.
Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi oʻzaro nisbat
davriy ravishda qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi har qanday
moliyaviy instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat
qiladi.
Agar kuponli obligatsiyaning qoplash muddati yetarli darajada
yuqori, masalan 50 yildan ortiq boʻlsa, tahlil jarayonida bunday
muddatlarni muddatsiz sifatida qarash qulay hisoblanadi.
Muddatsiz obligatsiyalar
qiymati oʻzida doimiy rentani aks
ettiruvchi pul oqimlari harakatiga ega degan farazdan kelib chiqqan
holda aniqlanishi mumkin. Shunda uni quydagicha aniqlash mumkin
boʻladi:
.
Agarda bir yil davomida toʻlovlar m marta amalga oshirilsa,
obligatsiya qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega
boʻladi:
.
Misol koʻrib chiqamiz.
IBM kompaniyasining 100 birlik nominalga ega, qoplash muddati
100 yil boʻlgan obligatsiya qiymatini talab qilinadigan daromadlilik
meʻyori 8,5 foiz boʻlgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz
va har yarim yilda bir marta toʻlanadi.
37
birlik.
Muomala muddati bir yildan kam boʻlmagan kuponsiz yoki
diskontli obligatsiyalar qiymatini baholash jarayoni
F
nominal qiymat,
r
foiz stavka va
n
qoplash muddati maʻlum boʻlgan holatda elementar
toʻlov oqimi hozirgi miqdorini aniqlash orqali ifodalanadi. Qabul
qilingan belgilashlardan kelib chiqqan holda bunday aktiv joriy
qiymati formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi:
.
Bundan kuponsiz obligatsiya nominali 100 foiz deb qabul qilinadi,
uning kurs qiymati esa quyidagiga teng boʻladi:
.
Misol koʻrib chiqamiz.
Qoplash muddati uch yil, talab qilinadigan daromadlilik meʻyori
4,4 foizga teng boʻlsa nominal qiymati 1000 birlikka teng boʻlgan
kuponsiz obligatsiyani investor qanchaga sotib olishi mumkin?
1000/(1+0,044)
3
=878,82 birlik.
Nol kuponli obligatsiyalar aniq belgilab qoʻyilgan vaqt gorizonti
boʻyicha oʻtkaziladigan operatsiyalar nuqtai nazaridan investorlar
qiziqishiga sabab boʻladi. Ular foiz stavkalarining vaqtinchalik
tarkibini belgilab beruvchi investitsion tahlilda muhim rol oʻynaydi.
Keltirib oʻtilgan oʻzaro bogʻliqliklar va misollardan koʻrinib
turibdiki, koʻrib chiqilgan obligatsiyalar tiplari qiymati
r
bozor
stavkasi va
n
qoplash muddati oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud.
Uzoq muddatli
qoplash vaqtida foizlar toʻlanadigan obligatsiyalar
bahosi talab qilinadigan daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi)
boʻyicha daromad olish imkonini beruvchi amal qiladigan toʻlovlar
oqimining hozirgi qiymatiga teng. Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz
stavkasi. Qabul qilingan belgilashlarni hisobga olgan holda
obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan
daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi:
;
38
.
Obligatsiyalarga investitsiyalar samaradorligi umumiy oʻlchovi
sifatida qoplash muddatigacha daromadlilik (Yield To Maturity –
YTM) koʻrsatkichidan foydalaniladi.
Qoplash muddatigacha daromadlilik
investorning qimmatli
qogʻozni qoplash muddatigacha saqlashi natijasida olishi mumkin
boʻlgan daromadlilik darajasini oʻzida aks ettiradi. Bunda
obligatsiyaning joriy bahosi va uning bozor bahosi (P) oʻrtasidagi
nisbatning foizdagi ifodasi olinadi.
Bir yilda bir marta toʻlanadigan qatʻiy belgilangan kuponli
obligatsiyalar uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM
quyidagicha aniqlanadi:
,
bu yerda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi).
Keltirilgan matematik ifodadan YTMni aniqlash mumkin. Qayd
etib oʻtish kerakki, formula boʻyicha hisoblanadigan YTM koʻrsatkichi
investitsiya ichki daromadlilik meʻyorini oʻzida aks ettiradi. Bu yerda
eʻtibor talab qiladigan jihat shuki, obligatsiyani qoplashgacha real
daromadlilik quyidagi shartlar bajarilgandagina aniqlanadi:
- obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim;
- olinadigan kuponli daromadlar darhol r = YTM stavka boʻyicha
qayta investitsiyalanishi kerak.
Shunday qilib, qoplashgacha boʻlgan daromadlilik YTM va
kuponli daromadni reinvestitsiyalash stavkasi r oʻrtasida toʻgʻridan-
toʻgʻri bogʻliqlik amal qiladi. Yaʻni r pasayishi bilan YTM ham
pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib boradi.
YTM koʻrsatkichiga obligatsiyaning xarid bahosi ham taʻsir
koʻrsatadi. Kuponli obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligi
YTMning uning bozor qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi
rasmda keltirilgan (16-rasm). Qayd etish kerakki, bu yerda teskari
bogʻliqlik amal qiladi.
| 