|
O’zbеkistоn rеspublikаsi
|
| bet | 13/64 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 1,63 Mb. | | #139436 |
Bog'liq Dinshunoslik tayor.2023 oxirgisi (3)Hinduiylik. Hinduizm juda murakkab dindir.U bir tomondan yirik ijtimoiy tashkilot'ikkinchi tomondan turli dinlar qorishmasidir Ijtimoiy tashkilot sifatida kastachilik asosiga qurilgan. Hindistonda buddizm dini vujudga keldi U braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo‘lsa-da'kasta ta'limotini inkor etdi. O‘sha davrda Hindistonda kasta tuzumini saqlab qolishga'braxmanizm dinini isloh qilib'qayta tiklashga harakat boshlandi. Bu harakat braxmanizm bilan buddizm o‘rtasidagi kurashni ifodalovchi hinduizm edi. Bu din asosan Hindistonda tarqalgan bo‘lib'mamlakat aholisining 3foizi,'ya'ni10 mln kishi shu dinga e'tiqod qiladi.
Unda Maxabxarata va boshqa she'riy matnlar qadimgi sanskrit tilidan zamonaviy hind tiliga tarjima qilinib'muqaddasligi jihatidan asl matni bilan bir xil hisoblanadi.Hinduizm ta'limotiga ko‘ra' braxmanlar nafaqat oliy tabaqa vakillaridan'balki oddiy xalq ichidan'hatto ayollardan bo‘lishi ham mumkin. Hinduizmda Trimurti uchlik ‘Braxma Vishnu Shiva xudolari asosiy xudolar sanalib'Braxma ularning eng kattasi‘dunyoni yaratgan Xudo hisoblanadi Biroq hinduizmda faqatgina Vishnu va Shivagagina sig‘inadilar Shunga binoan'hinduizm ikki asosiy oqimga bo‘linadi. 5.Shivaga sig‘inuvchilar va Vishnuga sig‘inuvchilar Shiva oddiy xalq ommasi‘kambag‘allarning ilohiyoti hisoblanadi. U Rigvedaning birinchi nusxalarida Rudra nomi bilan zikr etilgan. Atxarvavedada Rudraning roli oshib boradi. Yajurvedada Rudra Agni timsolida berilgan. U Ishana'Ishvara'Maxadeva buyuk Xudo nomlari bilan ham ataladi. Hindistonda shivaizmning o‘n uchga yaqin asosiy oqimlari mavjud. Shivachilar orasida asosiy oqim sifatida tridandinalar uch tayoqlilar va smartlar Smriti so‘zidan‘haqqoniy rivoyatlarni aytib o‘tish mumkin.
Tridandinalarning markazi Varanasi bo‘lib'unda tarkidunyochilikda hayot kechiradilar. Smartlarning bir qismi rohiblikda'yana bir qismi‘dunyoviylik holatida yashaydilar.Ushbu oqimlarning har ikkalasi ham faqat braxmanlarnigina o‘z saflariga qabul qiladilar. Dandilar'ya'ni zohidlar oriylarga xos bo‘lmagan ba'zi marosimlarni o‘tkazadilar. Jumladan'shu oqimga kirayotgan paytda oyoqlarining pastki qismidan qon chiqaradilar. O‘lganlarni erga dafn qiladilar yoki muqaddas daryolardan biriga topshiradilar.
Shivaizmning katta oqimlaridan yana biri lingachilar bo‘lib'ular bo‘yinlariga linga osib yuradilar. Kimdir uni oltin'kumush qutida olib yuradi. Ibodat vaqtida uni chap qo‘llarida tutib turadilar. Lingachilar bir necha urug‘larga bo‘linib'o‘zaro qudachilik qilmaydilar.Yoglar o‘zlarini tarkidunyo qilgan odam sifatida turli ko‘yga soladilar. Uzoq vaqt nafas olmay o‘zlaridan ketadilar'bu vaqtda ular Shiva bilan yolg‘iz qoladilar6omma oldida havoga ko‘tariladilar 6-yana gipnoz usulida o‘rgatilgan echki yoki ilon yordamida sadaqa yig‘adilar. Shivaizmning mayda oqimlari oriylarga tegishli bo‘lmagan an'analar bilan sug‘orilgan. Deylik Shaktra yoki Shakta oqimi hayvon yoki odamlarni qurbon qilishi bilan ajralib turadi. Hozir turli balo-ofatlar paytida qilinadigan bunday qurbonliklar yo yo‘q bo‘lib ketgan'yoki maxfiy ravishda amalga oshiriladi. Xalq orasida Shivaning, 3 nomi bor. 3 Vishnu‘hozirgi Hindiston panteonida birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi ilohiyotdi. Rigvedada tabiatga jon ato etuvchi quyosh xudosi Vishnu birinchi darajali ilohiyotdir.Unda Vishnu juda saxiy qilib tasvirlangan.Ibodat paytida uni Savitar Roxita Surya'Adita nomlari bilan ham ataydilar. U butun koinotni uch qadamda bosib o‘tishi va havoda muallaq yura olishi xususiyati bilan tavsiflanadi.Yarim inson'yarim Xudo shaklidagi qahramon Krishna Vishnuga qo‘shilib ketgan deb tasavvur qilinadi.Maxabxarata va Ramayana dostonlarida avatara'ya'ni insonning Vishnuga qo‘shilib ketishi haqida so‘z yuritiladi.Vishnu gohida to‘rt qo‘lli qilib tasvirlanadi.Vishnuning ommaviy ibodat marosimlari 4 Hinduizmda bayramlar ma'lum bir oqimga tegishli bo‘lsa-da'ular ommaviy tarzda nishonlanadi Masalan 'Krishna avgust va Shivaning fevral tug‘ilgan kunini nishonlashda shivachilar ham'vishnuchilar ham'garchi bayramga har bir oqim o‘zicha ma'no bersa-da'teng ishtirok etadilar. Qadim zamonlardan ulug‘bayramlar qatorida muqaddas joylarni ziyorat qilish Hindiston diniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.Vedalarda faqatgina ayrim joylarni ziyorat qilishga ruxsat etilgan bo‘lsa'Maxabxaratada Hindistonning shimolida joylashgan bir necha muqaddas ziyoratgohlar aniq ko‘rsatib o‘tilgan.Hinduizmning aqidaviy'marosimiy va ramziy sohalardagi juda ham murakkab tizimi unga e'tiqod qiluvchilarning turlicha talqinida yana ham murakkablashib ketadi. Garchi'hinduizm ilohiyotchilari uni animistik va butparastlik asoratlaridan tozalab'taraqqiy etgan dinlar qatoriga ko‘tarishga harakat qilsalar-da'xalq ommasi doirasida u juda ham sodda' but va ruhlarga sig‘inish xususiyatlarini to‘la saqlagan holda davom etmoqda.
Jaynizm jaynizmning kelib chiqishi haqida ko‘plab afsonaviy rivoyatlar mavjud. Rigveda kitobida jaynizmning ikki tirtxakarlari yo‘l tuzuvchi'ruhlarni ozod qiluvchi$Rishabxa va Arishtanem haqidagi rivoyat keltirilgan Ulardan birinchisi‘Rishabxa jaynizm ta'limotining asoschisi hisoblanadi Bu rivoyatlarda Rishabxa shaxsida ilohiyot Naroyana'ya'ni Vishnu mujassam bo‘lgan Bu ma'lumotlar jaynizmning Veda dinlaridan ham qadimiyroq ekanligini ko‘rsatadi. Jaynizm dini vakillarining e'tiqod qilishicha'bu ta'limotga- tirtxakar payg‘ambar yoki avliyo asos solgan Ularning barchasi kshatriylar xonadonidan bo‘lgan. Ushbu tirtxakarlarning tasi haqida ma'lumot deyarli yo‘q'-.si‘ Vardxamana Maxaviradan-avval yashagan Parshvanadxa‘Banoras podshohi Ashvasanning o‘g‘li bo‘lgan. Biroq rohiblik yo‘lini ixtiyor etib'otasining saroyini tark etgan U o‘zidan keyin juda ham chiroyli Nizomga solingan diniy ko‘rsatmalar qoldirgan Vardxamananing ota-onasi'oila a'zolari Parshvanadxaning dinida bo‘lganlar Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta'limotiga kuchli qiziqish paydo bo‘lgan Shunday qilib'Vardxamananing o‘zi jaynizmning navbatdagi va so‘nggi tirtxakari bo‘lib etishgan Vardxamana mil avv Hindistonning Bixar shtatida boy kshatriy oilasida tug‘ildi Otasi Siddxardxa Jnatrik qishlog‘ining kshatriylar sulolasi boshlig‘i edi. Onasi Trisala Lichchxavi sulolasidan bo‘lgan mashhur podshoh Vayshali hukmdori Chetakining singlisi edi. Magadxi podshohi Bimbisara Chetakining qizi Chillanaga uylangach'Vardxamana qudratli Magatxi sulolasi bilan qarindosh bo‘ldi. Buning natijasida uning oldida oliy darajada ta'lim olish'ilm va san'atning barcha sohalari bilan tanishish imkoni paydo bo‘ldi. U Yashoda ismli qizga uylandi va undan qiz farzand ko‘rdi)Aynan mana shu qizining eri Jamali Maxaviraning birinchi shogirdi'keyinchalik esa jaynizm ibodatxonasining hinduizmdan ajralib chiqishining tashabbuskori bo‘ldi. Vardxamana o‘ttiz yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan Keyin esa barcha mulkidan voz kechib'ko‘p yillar sayohat qilgan. Doimiy o‘y-fikrga cho‘mib'o‘zini ichki iztiroblar domiga tashlagan,.yildan keyin Parshvanadxa tepaligida go‘yoki' botiniy¶bilimga ega bo‘ladi. Bu eng oliy bilim bo‘lib'Vardxamanani/-yoshida shodlik va qayg‘ulardan butkul ozod qilgan va uni yuqori darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina nomi bilan mashhur qildi. Keyinchalik unga Maxavira ulug‘qahramon¶unvoni berildi. Maxavira ko‘p yillik sayohatlari davomida ko‘plab insonlarni o‘ziga ergashtirdi. Uning shogirdlari Nigrantxa kishandan ozod qilinganlar deb atala boshlandi. Vardxamana Maxavira rohiblar'oddiy erkak va ayol insonlar barobar e'tiqod qila oladigan diniy ta'limotga asos soldi.
Maxavira Jaynizm adabiyotida keltirilishicha'u Nirvana‘so‘nggi ozodlik holatiga erishgan Ta'limoti Jaynizm ta'limotining asosiy g‘oyasi deyarli barcha hind dinlari uchun umumiy bo‘lgan karmalar va Nirvana haqidagi ta'limot hisoblanadi Nirvanaga erishgan inson qayta tug‘ilishdan ozod bo‘ladi Bunga esa faqat tarkidunyo qilganlargina erishishi mumkin'xolos Shuning uchun ham ushbu ta'limotda tarkidunyochilikka alohida e'tibor beriladi Inson dunyoda o‘zining barcha ehtiroslaridan voz kechgach'o‘z nafsini tiyishi'o‘z-o‘zini engishi‘yangi karma hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymayd Natijada karmaning kuchi emirilib'uning ruhi kishanlardan ozod bo‘ladi Kishining karmasi qanchalar zaiflashsa'uning ichki dunyosi shuncha boyib boradi Bu jarayon ruhning to‘la ozod bo‘lgunigacha davom etadi Va'nihoyat'ruhning butunlay ozod bo‘lishi Nirvana holati yuz beradi Dunyoviy kishidan ham'tarkidunyo qilgan rohibdan ham ma'lum axloqiy qoidalarni bajarish talab qilinadi.
Ganjishakarning qasr madhiyalari bilan bir qatorda bir necha bxakti va sufiylik harakati namoyandalarining ham madhiyalari kirgan U Panjob tilida yozilgan bo‘lib'hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh ibodatxonasi hisoblanmish Oltin Haramda saqlanadi. Keyingi yillarda sikxizmda hinduizm odatlarini o‘zlashtirib olgan din vakillari bilan sof sikxlar orasida bo‘linish kuzatilmoqda. Birinchi guruh namoyandalari tomonidan eng muqaddas joylarning ishg‘ol etilishi ¶harakatining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Diniy tamoyillar asosida tuzilgan bu harakat namoyandalari musulmonlar 'hinduiylar va sikxlarning siyosiy tengligini talab qilib chiqdilar. Hindistonning ikkiga bo‘linishi natijasida musulmonlar Panjobning Pokistonga tegishli qismiga'hinduiy va sikxiylar esa Panjobning Hindistonga tegishli qismiga ko‘chib o‘tganlaridan keyin bu harakatning ta'siri kuchaydi.XX asrninga bu harakat yagona irq va til masalasidan kelib chiqib'Panjob shtati tuzilishini talab qildi. Natijada, 411yili shunday shtat tashkil etildi Hozirgi kunda bu shtatda Hindiston sikxiylarining istiqomat qiladi XX asr 4 yillarining boshida sikx jamoasining soni, mln kishiga teng edi Ular Hindistondagi dinlarning kattaligi jihatidan to‘rtinchisi hioblanadi 1 yillarning o‘rtalariga kelib mintaqaviy sikxizm harakatlari siyosiy tus olib'sikxlarning mustaqil'yagona Xoliston davlatini tuzishga qaratildi. Hozirgi kunda ham Hindiston siyosatida sikxizm omili katta o‘rin tutadi. Sikxizm taqdiri hinduizmning ulkan va ko‘p qirrali dengizida ortga chekinmoqda. Buni hinduizm ibodatxonalari yo‘llarida tarkidunyo qilgan sikxlarning tez-tez uchrayotganligi tasdiqlaydi.
|
| |
