| Kashta tikish texnologiyasi
Qo`lda kashta tikishning ikki turi mavjud: birinchisi matoning arqoq hamda o`rim iplarini sanab kashta tikish; ikkinchisi esa matoga naqsh-gul, tasvir konturini chizib, erkin kashta tikish turlari. Arqoq va o`rish iplari kesishtirib to`qilgan mato polotno, bo`z shaklida to`qilgan matoga tikiladi. Chunki bunday mato ishlarini sanab tikish qulay. Bunday kashta gullari geometrik shakllar, uzun-qisqa to`g`ri chiziqlardan iborat. O`zbekistonda sanama kashtaning iroqi turi tarqalgan. Erkin kashta esa har qanday matoga tikilaveradi, tanlamaydi, tushirilgan tasvir chiziqlari asosida tikiladi. Kashta tikishni boshlaganda naqshlar cheti (konturi) oldin tikib chiqilib, keyin ichi to`ldiriladi. Kashta tikayotganda popop mashinasidan murakkab kashtalar yo`llarini, gullarning o`zaklarini, gul atroflarini tikishda foydalaniladi. Oqlanganda bosma chokida igna bilan buyumning yuza qismida ish bajariladi. Unda ipning uchi bog`lanib matoning tagidan ustiga igna sanchilib ip tortiladi, tugun kashtaning orqa tomonida qoladi. Ip tugagach yana shunday qilinadi. Bu ish kandaxayol, do`ro`ya, xamdo`zi, ilmoq choklarida ham amalga oshiriladi. Kashta tikilayotgan buyum tizza ustiga erkin tashlab qo`yilib tikiladi. Yirik buyumlar (so`zana, takiyapo`sh, gulko`rpa, choyshab, palak va boshqalar) kompozitsiya va naqsh chizilgach bir necha paxtaga ajratilib, kashtado`zlik qilingach, qaytib birlashtirib tikiladi. Bunda har bir bo`lak boshqa-boshqa chevar tomonidan tikilishi mumkin, ammo ip-ranglar, uslub chizmada belgilab olinadi va umumiy ranglar gammasi saqlangan bo`ladi.
O`zbek kashtachiligida iroqi, ilma, bo`rma, bosma, xamdo`zi, chamak, chinda xayol, baxya choklari keng tarqalgan. Turli joylardagi badiiy kashtalarda choklar turlicha tikiladi. Chunonchi, Toshkentda ko`proq bosma choki, Shaxrisabzda yo`rma, kandaxayol, iroqi, Buxoro, Samarqand, Nurotada yo`rma choki bilan tikiladi.
Kashtachilikda quyidagi chok turlari ishlatiladi.
Qaytma chok .Bu chok bir xil yiriklikdagi qavariqlarning uzluksiz qatoridan iborat bo`ladi. Ignani o`ngdan chapga yuritib, birinchi qaviq bilan shu qaviq yirikligidagi oraliq hosil bo`ladi. Ikkinchi qaviqni tushirish uchun ip chapdan o`ngga yotqizib birinchi qaviq tutashgan joyidagi nuqtaga igna sanchiladi-da, qaviq yirikligida o`ngiga chiqariladi. Uchinchi va undan keyingi qaviqlarni tushirishda, ularning o`zidan oldingi qaviq tugagan joyga igna sanchiladi. Qaytma chokni qaviqlar orasida ochiq joy qoldirib tiksa ham bo`ladi.
Suv chok . bir-biriga zich joylashgan qator qiya qaviqlarlardan iborat bo`ladi. Bu chokni chapdan o`ngga tomon yoki o`zidan oldinga qaratib yo`naltirib tikish mumkin. Suv chokni tikayotganda ip doimo bir tomonda – chapda yoki o`ngda bo`lishi kerak. Tikayotganda ip yo`nalishini o`zgartirib bo`lmaydi, chunki chokning strukturasi buzilib qoladi.
Iroqsimon chok. Gazlamadan sug`urib chiqariladigan ikkita ip izi bo`ylab yoki ixtiyoriy konturli kashta gulining motividan tikiladi. Bunda kashta gulining goh u, goh bu tomoniga navbatma-navbat igna sanchib, qaviqlar chapdan o`ngga tomon joylashtirib boriladi. Gazlamaga igna sanchilgan joylar oralig`i bir xil bo`lishi kerak. Y`olning o`rtasi bo`ylab qaviqlar chalishib boradi, har bir yangi qaviq oldingi qaviq ustiga tushadi.
Yo`rma chok . ba`zan ziy chok ham deyiladi, chunki burchak bilan gazlamaning chetlari tikilad. Gazlamani teskari tomoniga 3-4 sm bukib, gazlama rangidagi ip bilan ko`klab chiqiladi. Petlya chok qaviqlari chapdan o`ngga tomon gazlama ziyaga perpendikulyar joylashtirib tikiladi. Bu choklar gardishsiz tikiladi. Chok qaviqlarining yirikligi bir xil bo`lishi kerak.
Popop chok-chok bir-birining ichidan chiqib keladigan uzluksiz qator petlyalardan iborat bo`ladi. Bu chokni gardishda va gardishsiz tikish mumkin. Ikkala holda ham ignani o`zi tomon yuritib qaviq tushiriladi. Kashtani gardishsiz tikayotganda gazlama tortilibqolmasligini, chok petlyalari yumaloq shaklda bo`lishini kuzatib borish kerak. Popop chokni siniq chiziq tarzida tikish ham mumkin. Bunday chok o`rta chizig`idan navbatma-navbat bir chapga, bir o`ngga joylashgan bo`ladi.
Kuppa choki turli yo`nalishda, ya'ni chapdan o`ngga, o`ngdan chapga, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga sidirg`a tikib hosil qilinadi. Bunda yonma-yon tikiladigan choklar bir tekis yoki gul shakliga qarab kichikdan kattalashib, kattadan kichiklashib borishi mumkin. Bu chok sanama, do`ro`ya, piltado`zi nomlari bilan ataladi. Turli-tuman kashtalarda, do`ppido`zlikda keng foydalaniladi. "Ignani oldinga yo`naltirib" sanchiladigan chokni tikishda gazlama ipidan 2-3 tasi igna uchiga terib olinib, o`ngdan chapga tomon tikiladi. Undan kashta guli chiziqlarini aylantirib tikishda va gazlama yuzasini to`ldirib badiiy kashtalar tikishda foydalaniladi.
.
Chinda xayol-do`ro`ya choki, matoga igna qadalib bir me'yorida tikib chiqiladi. Teskari o`girib ya'na tikib chiqiladi. Shu tariqa matoning oldi va orqa tomonida bir xilda gul hosil qilinadi. Bu chok bilan ikki tomoni ham ko`zga tashlanadigan buyumlar, yani sochiq, ro`mol va boshqalarni bezashda ishlatiladi. Hamdo`zi choki ikki yoqlama tekis tikiladigan bo`lib, ip tik yoki sal qiyaroq qilib tikiladi. Xom ipak bilan tikilganidan shu nom bilan atalgan. Do`ppi gullarida belboqqa nozik geometrik naqshlar tikish va shu kabilarda bu chokdan ko`p foydalaniladi. Farg`ona vodiysida, Samarqandda keng tarqalgan .
Kanda xayol chokida ip to`shama tik yoki yotiq bo`ladi. Bu chokning ikki xili mavjud. Bir xilida to`shama ip ustidan chatiladigan chok qiyalatib ustma-ust tushadi, kashta tayyor bo`lganda novdadan to`qilgan savatga o`xshab ko`rinadi .Ikkinchi xilida kashtado`z birinchi qatorni oldingi kashta xili tarzida tikib chiqqach, ikkinchi qatorni tikayotganda oldingi qator ostki qismidan o`tkazib tikiladi, shunday qilib, choklar to`shami ip ustiga dioganal yo`nalishdagi ilon izi chiziqlar hosil qilib tushadi. Ilma chokining ikki turi mavjud: ilma bir taraflama, ilma ikki taraflama. Ilma bir taraflama choki gorizontal yo`nalishida chapdan o`ngga yoki yuqoridan pastga tomon tikiladi. Ip o`tkazilgan igna avval o`ng tarafdan, ipni chap qo`l bosh barmog`i bilan ushlab turib, igna yuqori tomondan pastga tikkasiga sanchiladi. Igna sug`urib olinayotgan paytda ip qo`yib yuboriladi, bunda ip igna ostida qolishi lozim. Shu tarzda halqa hosil bo`ladi
Aylanasimon tikish ham mumkin. Ilma ikki taraflima chokining ikki xil bajarish usuli bor:
1 usul. Bir tomoni chapdan o`nga halqa qilib tikib chiqilgach, keyin kashtani o`girib qolgan tomoni ham shu tarzda tikib chiqiladi.
2 usul. Ip o`tkazilgan igna gazlamaning o`ng tomonidan qadab, yotiq chiziq bo`ylab chap tomondan sug`urib olinadi. Chap qo`l bosh barmog`i bilan ilib orqaga surilgan ip igna ostida qolishi kerak.
Shu tarzda bir yoqlama halqa hosil bo`ladi, so`ngra o`ng tomondan yana igna qadab, chapdan yotiq holatda sug`urib olinadi. Lekin bu ikkinchi va undan keyin o`ng tomonga uriladigan ignalarni salqiroq tutuvchi vertikal ipdan yuqoriga avvalgi halqa chokning ichkarisiga qadaladi, shu tarzda o`ng tomon halqasi hosil bo`ladi.
Ilma choklari, odatda bosma choki bilan tikilgan kashtalarni hoshiyalashda ishlatiladi.
Iroqi choki ikki xil bo`lib, kashta butun va yarim xechlar tizmasidan tashkil topadi.
Chokning ikki turi mavjud: ular terma iroqi va iroqi deb ataladi. Terma iroqi bir-biri bilan ko`ndalang kesishadigan qiya chiziqlardan iborat bo`lib, kashtado`zlar odatda bu chokni pastdan yuqoriga qarata tikadilar.
Terma iroqning ham ikki xili mavjud:
1. Sanama iroqi. Bu chokda ishlatiladigan to`r (kanva)ga yoki arqoq va o`rishidan ip tortib olinib, to`r shakliga keltirilgan matoga kesma chiziqlar sanab gul tikiladi.
2. Chizma iroqi xili esa matoga qadam bilan chizilgan naqsh-gul ustidan tikiladi.
Iroqining boshqa turida esa mato ustiga ip to`shalib, u mayda choklar bilan bir tekisda kesib chiqiladi, keyin uning yoniga yana ip to`shalib, shu tarzda kesib tikib chiqiladi.
| 