O’tilgan mavzuni so’rash va baholash

“Kadrlar tayyorlash, malakasini oshirish yo`nalishlari, tartibi”ni mavzuga oid savollar orqali o`tilgan darsni so`raladi va baholadi.

Savollar:

I. Ta`lim to`g`risidagi Qonunning maqsadi nima?

2. Ta`lim turlarini ayting?

3. Kadrlar tayyorlashning milliy modelini ayting?

4. Shaxs nima?

5. Ishlab chiqarish nima?

Reja:

1. Mulkchilik turlari haqida.

2. Marketing faoliyati haqida.

3. Menejment faoliyati haqida.

Mulk- moddiy va ma’naviy boyliklarni qonuniy ravishda va belgilangan tartibda kishilar tomonidan o’zlashtirish shaklidir.

Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining ximla-xil bo`lishini talab qiladi, chunki tovar muayyan mulk ob`yekti bo`lgandagina oldi-sotdi qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham : “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllaridagi mulk tashkil etadi” deb ta`kidlangan.

Davlat mulki – mulk davlatga tegishli bo`lganda mulkka egalik qilish, foydalanish va uni tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo`ladi. Davlat mulki asosan ikki yo`l bilan hosil bo`ladi:

1)ta’limiy: xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat hisobiga o`tkazish hisobiga;

2)tarbiyaviy: davlat mablag`lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritishni amalga oshirish

Jamoa mulki – muayyan maqsad yo`lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma`naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o`zlashtirishni bildiradi. Bir necha kishilardan iborat jamoaga tegishli bo`lgan mulk jamoa mulki deb yuritiladi.

Oilaviy mulk, mahalla mulki, jamoat korxonasi mulki, fermer xo`jaligi jamoasi mulki, mamlakat aholisining mulki jamoa mulkiga misol bo`la oladi. Agar singdoshlar pul yig`ib to`p sotib olsangiz, bu to`p ham jamoa mulki hisoblanadi. Jamoa mulkiga jamoaning hamma a`zosi birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla uchun hashar usulida qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi.

Biror shaxsning yolg`iz o`ziga tegishli bo`lgan mulk shaxsiy mulk deb ataladi. Shaxsiy mulk mulk shakllari ichida munim o`rin tutadi. Shaxsiy mulk – fuqarolar mulki bo`lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. “Shaxsiy mulk” bilan bir qatorda “xususiy mulk” iborasi ham ishlatiladi. “Aliyevning xususiy yoki shaxsiy do`koni bor. Valiyevning shaxsiy yoki xususiy firmasi bor”, degan so`zlarni ko`p eshitgan bo`lsangiz kerak. Demak, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalanilayotgan shaxsiy mulkni xususiy mulk deb ham atash mumkin ekan.

Xususiy mulk – ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o`z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Turli shakldagi muklarning birikib ketishi matijasida aralash mulk paydo bo`ladi. Bu mulk alohida ob`yektning turli mulkdorlar ishtirokida o`zlashtirilishini bildiradi.

Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko`rsatuvchi har qanday tashkilot korxona deb ataladi. Siz bilgan zavod va fabrikalar, qurilish boshqarmasi, avtomobil parki va ta`mirlash ustaxonalari, jamoa va fermer xo`jaliklari, universitet, institut, kollej, litsey va maktablar, birja va banklar, kasalxonalar, bolalar bog`chalari- bularning hamma- hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir ishlab chiqariladi yoki qandaydir xizmat ko`rsatiladi.

Korxonada tovar ishlab chiqarishni amalga oshirish murakkab va serqirra jarayon bo`lib, u odilona boshqarishni taqozo etadi.

Ma’lumki, korxonada tovar ishlab chiqarish uchun ishchi kuchi, bino va asbob uskunalar, xom-ashyo va materiallar, turli xil ma`lumotlar va pul mablag`lari zarur bo`ladi. Qancha ishchi kuchi, qancha va qanday xom-ashyo va materiallar kerak? Qaysi asbob-uskunalardan foydalangan ma`qul? Ishlab chiqarishni qaysi texnologiya bo`yicha yuritgan yaxshiroq? Bularning hammasi uchun qancha pul mablag`lari kerak? Ishlab chiqarish jarayonida bu va bunga o`xshash o`nlab savollar tug`iladi, ularni yechish ancha murakablashadi. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonini boshqarish lozim bo`ladi.

Korxona tovar ishlab chiqarishni boshqarish jarayonini menejment, bu ish bilan shug`ullanuvchi menejerlar deb ataladi.

Menejer – maxsus tayyorgarlik ko’rgan, boshqarishning sir-asrorlari,qonun-qoidalarini chuqur biluvchi malakali mutaxassislar - yollanma boshqaruvchilar bo’lib, aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil etadi.

Rivojlangan davlatlarda kompaniya, bank, moliya muassasalari va ularga qarashli bo`linmalarning rahbar xodimlari menejerlardir.

Bozor iqtisodi sharoitida menejerlarning roli oshub bormoqda. O`zbekistonda ham bu soha xodimlari ko`paymoqda. Xususan, Toshkent iqtisodiyot dorulfununida, Toshkent boshqaruv va siyosatshunoslik institutida ham menejerlar tayyorlash yo`lgan qo`yilmoqda.

Korxonada menejerlar odatda bir nechta bo`lib, ulardan biri bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayonini boshqarsa, biri xom-ashyo resusrlari va materiallar ta`minotini boshqaradi. Yana biri mahsulot sifatini va ishlab chiqarish texnolagiyasini boshqarsa, boshqa biri korxona xodimlarini boshqaradi.

Bozorni o`rganish, narxlarni shakllantirish, mahsulotni sotish bilan bog`liq ishlarni jamlab, bitta nom bilan marketing deb atashadi. Marketing xaridor ehtiyojlarini to`larioq qondirish asosida tovarlar va xizmatlar bozorida ayirboshlash jaroyonlarini jadallashtirishga qaratilgan keng turdagi faoliyat bo`lib, uning asosiy maqsadi yuqori foyda olishni ta`minlashdir.


Marketing –firma yoki korxona ishini bozor sharoitiga moslashtirishga qaratilgan maxsus faoliyat bo’lib, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining etakchi tushunchalaridan biri, marketing faqat bozordagi talay ehtiyojni qondirish vositasidagina bo`lmay, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ham xizmat qiladi. Marketing holatini o`rganish, uni oldindan baholash, tovar ishlab chiqarish va sotish orqali undan yaxshi foyda olishni ham uyushtiradi. Marketing ishi maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi.

Marketing quyidagi asosiy qoidalarga amal qiladi:

1. Tovarga nisbatan bozor talabini o`rganish.

2. Tovar ishlab chiqarishga nisbatan korxonaning imkoniyatini o`rganish.

3. Xaridorning talab-ehtiyojlarini to`la qondirish va o`rganish.

4. Mo`ljallangan bozorda tovarlar aytilgan vaqtda bekgilangan miqdorda sotilishini tashkil qilish.

5. Korxonalarning bozor yo`nalishiga, xaridor talabiga moslashishini ta`minlaydi.

Tovar ishlab chiqaruvchilar marketing tufayligina bizor bilan uzviy bog`lanadilar, ishlab chiqarish manbalarini bozortalab tovarlar yaratishga qarataldilar. Bunday zamonavoy bozorshunoslar – marketing bilan shug`ullanuvchi, menejerlar faoliyati , firmalar o`rtasidagi raqobat sharoitida korxonaning muvaffaqiyatini ta`minlashga katta ahamiyat kasb etadi. Bu o`rinda to`g`ri tanlangan, vaqtida o`tkazilgan reklamaning o`rni ham beqiyosdir. Menejmentning – menejerlarning birgalikdadi xatti-harakati, oxir-oqibat, korxonani oqilona boshqarishga, ishlab chiqarish resurslaridan rejali foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligini, mehnat unumdorligini oshrishga qaratilgan bo`ladi. Menejer qaysi sohani boshqarmasin, u avvalo odamlar bilan ishlaydi, ularni boshqaradi. Menejer qo`l ostidagi xodimlar bilan o`zaro munosabati, ular bilan muomalasi umumiy ish natijasida bevosita ta`sir ko`rsatadi. Ishning umumiy muvaffaqiyati oxir –oqibat menejer bilan xodimlar orasidagi insoniy musabatlarga borib taqaladi.

1. Mulkning qanday asosiy shakllari bor?

2. Shaxsiy mulk qachon xususiy mulk deb yuritiladi?

3. Jamoa mulkiga egalik qilish deganda nimani tushunasiz ?

4. Korxona deb nimaga aytiladi?

5. Turli xil korxonalarga misollar keltiring?

Mustaqil ish.

Korxona ishini yaxshilash uchun qo’shimcha 100 minh so’m sarfladi.Natijada uning foydasi 5 million so’mdan 5.2 million so’mga yetdi.Boshqa korxona 200 ming sarflab ,olgan foydasini 10.3 million so’mga etdi. ?

Hisoblab ko’ringchi, qaysi korxonada memejment samaradorligi yuqori bo’lgan?
V. Darsni yakunlash va uyga topshriq berish.

Uyga vazifa: mavzuga oid qo`shimcha ma`lumotlar topib kelish va sinfdagilarga so`zlab berib, ular bilan ma`lumotlarni muhokama qilish.

Kelgusi mavzu uchun kerakli narsalarni aytish.