89
Taraqqiyparvarlik
harakatining O‘rta
Osiyoga yoyilishi
niy ta’lim, arab, fors va rus tillari, tibbiyot, kimyo kabi fanlar o‘qitilishi
zarurligi g‘oyasini ilgari surdilar.
Turkiston o‘lkasida millat istiqbolini o‘ylovchi
taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha
tabaqalari –
hunarmand, dehqon, savdogar, mulk-
dor, ulamolar orasida mavjud edi. Jadidchilik
g‘oyalarining keng yoyilishida «Tarjimon» gaze tasi muhim o‘rin tutdi. Is-
moil G‘aspiralining 1893-yilda Toshkent, Samarqand va Buxoroga tashrifi
ma’rifatparvarlik g‘oyalarining keyingi rivojiga turtki bo‘ldi. 1893-yilda
Buxoro amirligida birinchi yangi usul maktabi faoliyat ko‘rsata boshladi.
Keyin chalik bunday maktablar boshqa hududlarda ham keng tarqaldi.
O‘rta Osiyo jadidlari ma’rifatparvarlik yo‘lida
qrim ziyolilari tajriba-
larini o‘rganish bilan birga boshqa mamlakatlardagi taraqqiyparvarlarning
ilg‘or g‘oyalaridan ham foydalandilar. O‘rta Osiyo taraqqiyparvarlik ha-
rakati ishtirokchilarining yoshi boshqa mamlakatlar ja-
did vakillaridan ajralib turgan. 1910-yilda ularning eng
yoshi Abdulhamid Cho‘lpon – 13 yoshda, eng kattasi
Mahmudxo‘ja Behbudiy – 36 yoshda bo‘lgan.
Taraqqiyparvarlik harakatining
rivojlanishi ik-
ki bosqichda bo‘ldi. Birinchi bosqichda ma’ri fat-
parvarlikdan boshlangan bu harakat 1917-yilga kelib
o‘zi ning ikkin chi bosqichi – siyosiy ko‘rinishdagi ha-
rakatga aylandi.
O‘rta Osiyodagi milliy taraqqiyparvarlik haraka-
ti hududiy xususiyatlariga ko‘ra
Turkiston, Buxoro va Xiva jadidlari-
ga bo‘linadi. Turkiston jadidchiligining asosiy tarkibini ziyolilar tashkil
qilib, ular Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatiga qarshi ku-
rashning oldingi saflarida turdilar. Ular podsho hukumatining xomashyo
manbayiga aylantirilgan Turkistonning
kelajagini mustaqil, rivojlangan
davlat sifatida ko‘rishni orzu qilganlar. XX asrning boshlarida shakllan-
gan taraqqiyparvarlik kuchlari davlatning boshqaruv tizimi zamon talab-
lariga javob bermasligini, xalqning turmush
darajasi past ekanligini va
uni o‘zgartirish lozimligini chuqur angladilar.
Buxoro milliy ziyolilarining harakati Turkiston o‘lkasiga nisbatan
og‘ir ijtimoiy-siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi, asosan,
mayda do‘kondorlar, o‘qituvchilar,
hunarmandlar, savdogarlardan ibo-
rat edi. Jadidlar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, chu-
nonchi, soliqlarni kamaytirish talabi bilan ham chiqishdi.
Shuningdek,
