|
O‘zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchI yARmI – XX asr boshlari)Bog'liq ozbekiston tarixi 9 uzb (1)Jаdidchilik
hаrаkаtining
vujudgа kеlishi
Yodda tuting!
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkistonda
ma’ri fat parvarlik harakati vujudga keldi.
Har bir jamiyatdagi o‘zgarishlar o‘z davrining ta-
rixiy sharoitidan kelib chiqib namoyon bo‘ladi.
Bu o‘zgarishlarda tarixiy shaxslar, ayniqsa, ziyoli-
larning o‘rni katta bo‘lib, ularning har biri o‘ziga
xos ilg‘or g‘oyalarni ilgari suradi. Ziyolilar jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni hal qilish yo‘llarini topishga harakat qiladi. Xuddi shunday
jarayon XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan
Qrim, Kavkazorti, Turkiston, protektoratga aylantirilgan Buxoro amirligi
va Xiva xonligida ham ro‘y berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida mus-
tamlaka zulmi ostidagi ziyolilar o‘z xalqlarini ma’rifatli qilish va ularning
taraqqiyot darajasini ko‘tarishga qaratilgan harakatlarni boshladilar.
Qrim-tatar ma’rifatparvari bo‘lgan Ismoil G‘aspirali (1851–1914)
butun turkiy xalqlar o‘rtasida yoyilgan jadidchilik harakatining asoschisi
hisoblanadi. U diniy va dunyoviy bilimlarni chuqur egallab, jahon taraq-
qiyoti bilan yaqindan tanishgan, bir nechta xorijiy tillarni, turli xalqlar-
ning madaniyatini o‘rgangan edi. O‘zi egallagan bilimlar asosida Sharq
va G‘arb dunyosini taqqoslab, turkiy xalqlarning taraqqiyotga erishish
yo‘llarini izlaydi. Is moil G‘aspirali 1884-yilda Qrimdagi Boqchasaroyda
birinchi jadid maktabiga asos soldi. U o‘zi tuzgan ta’lim dasturi asosida
darslik tayyorladi. Shu dastur bo‘yicha 40 kunda 12 ta o‘quvchining sa-
vodi chiqarildi. Bu usul «usuli sav tiya» – harf tovushi usuli, ya’ni «usuli
jadid» nomi bilan keng tarqaldi. Uning 1888-yilda «Rahbari muallimin
yoki muallimlarga yo‘ldosh» kitobi chop etildi. Unda yangi usul maktab-
larining ta’lim tizimi, dars o‘tish va uning tashkil qilinishi, o‘quv xonala-
rining jihozlanishi, dars jadvali, ta’tillar, imtihonlar bayon etilgan.
«Jadid» so‘zi arab tilidan olingan bo‘ lib,
«yangi» degan ma’noni ang la tadi. Jadidlar
Rossiya imperi yasi mustamlakasi bo‘l gan xalq-
larni, eng avvalo, maorif tizimini yax shilash,
ta’lim sohasini isloh qilish, yoshlarga diniy
bilimlar bilan birga dunyoviy fanlarni ham
o‘qitish zarur deb bildilar. Ular musulmon xalq-
larining maktab va madrasalarida yoshlarga di-
|
| |
