| 5.Ichki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler
Kompleks birikpeler menen qos duzlar arasinda parq joq. Qos duzlarinin` kontsentrlengen eritpelerinde apiuayi ionlar menen birgelikte kompleks ionlar ha`m misali Mor duzi eritpesinde [Fe(SO4)2]-2 ionlari ha`m usig`an uqsas boliui ta`jiriybede tastiyiqlang`an. Basqa ta`repinen kompleks ionlar ha`m sa`ykes a`piuayi ionlarg`a ionlanadi.
Gu`mis nitrat eritpesinde iys payda bolg`ansha ammoniy gidroksid eritpesi quyiladi. Gu`mistin` ammiakli kompleks duzi [Ag(NH3)2]NO3 payda boladi. Bunin` natiyjesinde payda bolg`an eritpige KBrO3 ha`m KSI ta`sir ettirilgende AgVrO3 ha`m AgCI sho`kpege tu`speydi. Biraq eritpe [Ag(NH3)2]NO3 nin` ayirim bo`limlerine Ag+ ioni menen AgBr (sarg`ish ren`li), sari ren`li ha`m AgI (qara ren`li) sho`kpelerdi payda qilatug`in gu`mis ioni reagentleri bolg`an kaliy bromid, kaliy yodid ha`m vodorod sulpfid siyaqli reagentlerdi ta`sir ettirsek, bul reaktsiyalar menen de o`tkiziu mu`mkin.
Kompleks birikpelerdin` kontsentratsiyalari soncha ku`shli bolg`anliqtan tek sa`ykes reagentlerdi ta`sir ettirilgende en` kem eriytug`in duzlar gu`mis bromid, gu`mis yodid ha`m gu`mis sulpfidtin` eriushen`lik ko`beymesinin` ma`nisine iye boliui mu`mkin. Biraq salistirmali eriytug`in duzlar gu`mis bromid ha`m gu`mis xloridtin` eriushen`lik ko`beymesinin` ma`nisine jetib bolmaydi. Aniqlanip atirg`an duzdin` disotsiasiyasi basqishli baradi:
1 - basqish:
[Ag(NH3)2]NO3 = [Ag(NH3)2] + NO3
Bul basqishta berilgen birikpe ku`shli elektrolit siyaqli yag`niy a`melde toliq ionlanadi.
Keyin kompleks ion basqishli ionlanadi:
birinshi basqish Ag(NH3)2]+ = AgNH3 + NH3
[AgNH3+][NH3]
K[Ag(NH3)2] + = ---------------------
[Ag(NH3)2+]
ekinshi basqish
AgNH3+ = Ag++NH3
[Ag+][NH3]
K[AgNH3]+ = ------------------
[AgNH3+] boladi.
Komplekstin` dissotsiatsiyasi kem da`rejede baradi ha`m ol berilgen komplestin` ayirim basqishlarinin` ionlaniu konstantalari ko`beymesinen ibarat bolg`an uliuma ionlaniu konstantasinin` ma`nisi menen xarakterlenedi. Misali:
[Ag+][NH3]2
K turaqsiz = K[Ag(NH3)2] + K[AgNH3] + = = 5,8*10-8 [Ag(NH3)2+]
Bul konstantanin` ma`nisi qansha u`lken bolsa, berilgen kompleks sonsha ku`shli dissotsiatsiyalanadi ha`m soncha turaqsiz boladi. Bul konstanta komplekstin` turaqsizliq konstantasi delinedi yaki komplekstin` ionlarg`a tarqaliu konstantasi delinedi. Turaqsizliq konstantasina keri mug`dar komplekstin` payda boliu konstantasi yaki turaqliliq konstantasi delinedi. Olar arasinda to`mendegishe qatnas ju`zege keledi.
Kturaqli=1/Kturaqsiz
Misali, [AgS2O3]- komplekstin` turaqsizliq konstantasi
1,5*10-9ge, [Ag(CN)2]-komplektiki bolsa, 1,4*10-20 g`a ten`. Sonday qilip joqarida ko`rsetilgen gu`mistin` u`sh tu`rli kompleks ionlari ishinde [Ag(NH3)2]+ kompleksi en` turaqsiz, [Ag(CN)2]- kompleksi bolsa, en` turaqlisi bolip esaplanadi.
Ma`lim mug`dardag`i sa`ykes ligand tutqan gu`mistin` kompleks birikpesinin` sonday esaplauin alip bariu ushin kompleks ioninin` turaqsizliq konstantasindag`i gu`mistin` kontsentratsiyasin esaplau kerek. Keyin sa`ykes kem eriytug`in birikpenin` eriushen`lik ko`beymesinen paydalanip sho`ktiriushi ionnin` eritpedegi minimal kontsentratsiyasi qanday boliuin biliu kerek. Misali, [Ag(NH3)2]+ kompleks ioni ushin:
[Ag+][NH3]2
K turaksiz = ------------------- = 5,8*10-8
[Ag(NH3)2+]
Kompleks duzlarinin` qa`siyetleri sho`kpe payda qiliu reaktsiyalarina tiykarlang`an komplekstin` turaqsizliq konstantasi menen sho`kpe beriushi birikpenin` eriushen`ligi arasindag`i qatnas penen belgilenedi. K turaqsiz qansha u`lken ha`m eriushen`lik ko`beymesi qansha kishi bolsa, sho`kpenin` payda boliuina sonsha ko`p sebep boladi ha`m kerisinshe.
Sho`kpe payda qiliu reaktsiyasinin` bariui ushin eritpe quramina ligant sipatinda kirgen kompleksti payda etiushi ionlardin` artiqsha mug`darda qatnasiui ku`shli ta`sir qiladi.
Addendleri ju`da` ku`shsiz kislota anionlarinan ibarat bolg`an kompleksler eritpesine kislota qosilg`anda da kompleksler buzilip ketiui mu`mkin, sebebi bunda kem dissotsiatsiyalanatug`in kislota molekulalari payda boladi.
Ha`r xil kationlar menen organikaliq reaktivlardan payda bolatug`in kompleks birikpeler a`dette ishki kompleks duzlar deb atalatug`in duzlar tipine kiredi ha`m analitikaliq ximiyada ayriqsha a`hmiyetke iye. Organikaliq reaktivlerdi anorganikaliq anazilge birinshi bolip M.A.Ilpinskiy qollandi. Ol 1884 jilda kobaltti ashiu ushin alfa nitrozo betta naftalinnen paydalandi. Biraq organikaliq reaktivler L.A.Chugaevtin` izertleulerinen son` ken` qollanila basladi. Onin` 1905 yilda usinis qilg`an organikaliq reaktivi - dimetilglioqsim ha`zirge deyin nikel kationin ashiuda en` jaqsi reaktiv esaplanadi.
Organikaliq birikpelerdin` duz payda qiliu qa`siyetleri olardin` molekulalerinda kislota qa`siyetine iye bolg`an aniq atomler gruppasi boliuina baylanisli. Olardin` quramindag`i vodorod atomlari aniq jag`dayda metall atomlari menen almasa aladi. Eger organikaliq birikpe molekulasina sonday qa`legen gruppa menen birge sol kation ushin ligand rolin atqaratug`in basqa gruppa bolsa, bul kation kislota gruppasindag`i vodorod atomina almasiui menen bir qatarda ligand gruppasi menen koordinatsion baylanisi arqali baylanisiui mu`mkin. Bunin` natiyjesinde payda bolatug`in duzlar ishki kompleksion duzlar delinedi.
Polikislotalar kompleks birikpelerdin` ayirim tipi. Olar molekulasindag`i kislorod atomlarinin` bir bo`limi yaki ha`mmesi kislotalar anionlari menen almastirilg`an kislorodli kislotalar bolip esaplanadi. Misali, o`zi kompleks ion bolg`an SrO4-2 ionindag`i kislorod atomlarin tap usi SrO4-2 ionlari menen almastirip, turli polixromat kislotalar alinadi.
Kislorodlardin` sol kislota anionlarinin` o`zi menen almastirilg`an kislotalar izopolikislotalar delinedi. Bazi hallarda anion kislorodi basqa kislota anionlari menen almastiriladi. Misali, fosfat kislota (NH4)3[PMO12O40]NxH2O ammoniy duzin payda qiladi. Bunda fosfat kislotanin` kislorodi belgili kislotanin` anionlari menen almasqan. Arsenat kislota ha`m sog`an uqsas birikpe. (NH4)3[AsMO12O40]NyH2O beredi.
Bul birikpeler izopolikislotalardan parq qilip geteropolikislotalar delinedi. Olardin` quraminda kompleks payda qiliushilar sipatinda kremniy, al ligandlar sipatinda bolsa volframat, vanadat basqa kislotalardin` anionlari kiredi.
| 