O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
A`JINIYaZ atindag`i NO`KIS MA`MLEKETLIK
PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti
Ximiya-ekologiya kafedrasi
Z.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Menlimuratova
«AnalitikaliQ XIMIYa»
pa`ninen 5140300 ximiya ha`m ekologiya
qa`niygeligi talabalari ushin
LEKTsIYa TEKSTLERI
No`kis – 2012
M A Z M U N I
Lektsiya-1
|
Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.
|
5
|
1.1
|
Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda
|
5
|
1.2
|
Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.
|
6
|
1.3
|
Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.
|
7
|
1.4
|
Analitikaliq ximiyanin` usillari.
|
8
|
Lektsiya-2
|
Massalar ta`sirlesiw nizami sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari
|
11
|
2.1
|
Massalar ta`siri nizami
|
11
|
2.2
|
Dissotsiatsiyalaniu da`rejesi. Ku`shli ha`m ku`shsiz elektrolitler
|
12
|
2.3
|
Eriushen`lik ko`beymesi
|
13
|
2.4
|
Bufer eritpeler
|
15
|
Lektsiya-3
|
Kompleks payda boliw reaktsiyalari
|
16
|
3.1
|
Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik
|
16
|
3.2
|
Eritpedegi koordinatsion birikpenin` ten` salmaqlig`ina temperaturanin` ta`siri
|
18
|
3.3
|
Eritpede kompleks payda boliu reaktsiyalarinin` tezlikleri
|
19
|
3.4
|
Ishki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler
|
20
|
Lektsiya-4
|
Analitikaliq ximiyada qollanilatug`in redoks reaktsiyalarinin` teoriyaliq tiykarlari
|
23
|
4.1
|
Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalari.
|
23
|
4.2
|
Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalarinin` barisi
|
25
|
4.3
|
Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallari.
|
26
|
4.4
|
Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.
|
27
|
Lektsiya-5
|
Mug`dar anlizi ha`m onin` usillari
|
28
|
5.1
|
Mug`dar analizinin` waziypalari.
|
28
|
5.2
|
Mug`dar analizinin` zamanago`y usillarinin` klassifakatsiyasi
|
29
|
5.3
|
Optikaliq usillar.
|
29
|
5.4
|
Xromatografiyaliq usil
|
30
|
5.5
|
Ximiyaliq analiz usillari
|
31
|
Lektsiya-6
|
Gravimetriyaliq analiz
|
33
|
6.1
|
Gravimetriyaliq analizdin` a`hmiyeti
|
33
|
6.2
|
Sho`ktiriw formalari
|
34
|
6.3
|
Gravimetriyaliq forma
|
35
|
6.4
|
Gravimetriyaliq analiz na`tiyjelerin esaplaw
|
36
|
6.5
|
A`melde qollaniliwi
|
37
|
Lektsiya-7
|
Titrimetriyaliq analiz
|
38
|
7.1
|
Titrimetriyaliq analizdin` ahmiyeti
|
38
|
7.2
|
Titrant eritpelerdi standartlaw.
|
39
|
7.3
|
Titrlewdin` tiykarg`i qag`iydalari.
|
40
|
7.4
|
Titrimetriyaliq analiz natiyjelerin esaplan`.
|
40
|
7.5
|
Titrlew iymek siziqlari.
|
41
|
7.6
|
Titrimetriyaliq analizdin` tiykarg`i usullari
|
41
|
Lektsiya-8
|
Kislotali-siltili titrlew metodi
|
42
|
8.1
|
Titrlew iymek siziqleri ha`m indikator tan`law
|
42
|
8.2
|
Ekvivalent tochkani fiziko-ximiyaliq usil menen aniqlaw
|
43
|
8.3
|
Kislotali-tiykarli titrlew usilin a`melde qollaniw
|
44
|
8.4
|
Suwdin` kermekligin aniqlaw
|
45
|
8.5
|
Usildi uliwma bahalaw
|
46
|
Lektsiya-9
|
Permanganometriya usillari
|
47
|
9.1
|
Permanganometriya.
|
47
|
|
Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallari
|
48
|
|
Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.
|
49
|
Lektsiya-10
|
Yodometriya.
|
50
|
10.1
|
Yodometriya metodina uliwma sipatlama.
|
50
|
10.2
|
Kraxmal indikatornin aniqlaw
|
52
|
11.3
|
Yodtin` aniq titrlengen eritpesin tayarlaw.
|
54
|
Lektsiya-11
|
Sho`ktiriw metodlari
|
55
|
11.1
|
Sho`ktiriw metodlarinin` a`hmiyeti.
|
55
|
11.2
|
Argentometriya.
|
56
|
11.3
|
Trilon-B. Indikatorlar.
|
57
|
Lektsiya-12
|
Kompleksonometriyaliq titrlew usillari
|
58
|
12.1
|
Merkurimetriya.
|
58
|
12.2
|
Kompleksonometriya (xelotometriya).
|
59
|
12.3
|
Reagent indikator ha`m adsorbtsion indikatorlar
|
61
|
12.4
|
A`melde qollaniliwi.
|
62
|
Lektsiya-1
Tema: Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.
Reje:
-
Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.
-
Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.
-
Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.
-
Analitikaliq ximiyanin` usillari.
-
Kationlardin` klassifikatsiyasi.
Tayanish tusinikleri: Analiz, sintez, u`lgi, mikroelement, komponent, kation, anion, klassifikatsiya, reagent, gravimetriya, titrimetriyaliq analiz, iodometriya.
1. Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.
Analitikaliq ximiya zattin` ximiyaliq qurami, mug`dari ha`m onin` du`zilisin aniqlaw usillari haqqinda pa`n bolip esaplanadi.
Analitikaliq ximiya a`tirap ortaliqti qorg`aw, taslandiq resurslardin` jag`daylarin u`yreniw, jer asti suwlar quramin ha`m basqalardi u`yreniw menen baylanisli. a`tira`pimizdin` pataslaniw da`rejesin qadag`alaw ha`m oni tekserip turiw ushin arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti du`zilgen.
Analitikaliq ximiya pa`ni ekige bo`linip, birinshi sapa analizi, ekinshi mug`dar analizi bolip esaplanadi. Sapa analizinin` maqseti tekserilib atirg`an birikpeden element yamasa ionlardi tabiw bolsa, mugdar analizinin` maqseti quramali zatlardin` birikpelerdin` mug`darin tabiw menen juwmaqlanadi. Analitikaliq ximiyanin` waziypasi analiz usillarin islep shig`iw, olardi a`melde qollaniw ha`m de analitikaliq ximiya usillarinin` teoriyaliq tiykarlarin ken` tu`rde u`yreniwden ibarat. Bug`an elementlerdin` belgili formadan ha`m birikpelerdin` tu`rli agregat jag`dayi, koordinatsion birikpelerdin` turaqlilig`i, olardin` quramin u`yreniw, zattin` optikaliq, elektroximiyaliq reaktsiya tezligin u`yreniw, usildi metrologikaliq xarakterlew ha`m t.b. kiredi.
Analitikaliq ximiya ta`biyiy ilimler qatarinda geoximiya, geologiya, mineralogiya, fizika, biologiya, meditsina ilimleri menen belgili da`rejede tig`iz baylanisqan. Geologiya (geo... va ...logiya) - Yer poʻsti va Yerning tuzilishi, tarkibi, harakatlari va rivojlanish tarixi haqidagi fanlar majmui. G.ning dastlabki davri uzoq oʻtmishdan boshlanib togʻ jinslari, minerallar, rudalar haqidagi maʼlumotlar bilan bogʻliq. G.
Analitikaliq ximiyanin` fundamental teoriyaliq tiykarlarin medetsina nizamlari, sonday-aq D.Mendeleevtin` da`wirlik nizami, zatlardin` massasi ha`m energiyanin` saqlaniw nizami, zat quraminin` turaqlilig`i, massaliq ta`sirlesiw nizamlari quraydi.
Analitikaliq ximiya basqa pa`nler menen ha`m de xaliq xojalig`i tarmaqlari menen de baylanisli. Analitikaliq sintez ha`m analiz bir-biri menen bekkem baylanisqan. Analiz tu`sinigi a`dette mayda bo`lekshelerge ajiratiw bolip esaplanadi. Biraq ximiyaliq analiz sintez qiling`an zattin` ren`ine, kem erigishligine, kristallardin` o`zine ta`n formasina iye bolg`an ko`pshilik birikneler sintezine tiykarlang`an boladi. Analiz ha`m sintezdi bir-birinen ayirip bolmaydi, sintez na`tiyjesi ha`r dayim analiz benen tekserilip bariladi.
2.Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.
Analitikaliq ximiya teoriyaliq ha`m a`meliy a`hmiyetke iye. Derlik barliq ximiya nizamliqlari analitikaliq ximiya usillari ja`rdeminde tabiladi. Tu`rli materiallar, buyimlar, minerallar, ay topirag`i ha`m basqa aspan deneleri ha`m de olardin` qurami analitikaliq ximiya usili menen aniqlanadi. Da`wirlik sistemadag`i birqansha elementler argon, germaniy ha`m de basqalarda aniq analitikaliq usil ja`rdeminde tabilg`an.
Analitikaliq ximiya awil xojalig`inda da u`lken a`hmiyetke iye. Topiraq, to`gin quramlarin analiz qilmay turip awil xojalig`inda islep shig`ariwdi teren`lestirip bolmaydi. Arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti atmosfera pataslig`in topiraq, ten`iz, ashshi suwlar quraminin` pataslaniw da`rejesin baqlap baradi. Topiraq, hawa ha`m suwlardin` tazaliq sipatinda jol qoyilg`an kontsentratsiyasi PDK esaplanadi. Fabrika ha`m zavodlarda ximiyaliq laboratoriya bolip, olar shig`arilg`an o`nimlerdin` sapasin tekseredi. Shig`arilg`an o`nimlerdi ma`mleketlik standartlarg`a belgilew tiykarinda da ximiyaliq analiz jatadi. Ximiya, biologiya mug`allimlerin tayarlawda da sapa analizi metodikaliq ha`m pedagogikaliq u`lken a`hmiyetke iye.
3.Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinin` tiykarg`i basqishlari.
Analitikaliq ximiyadag`i ko`pshilik usillar ha`m olardin` metodlari a`yyemgi zamannan ma`lim edi. Bul da`slep a`sbapsazliq sanaatina sa`ykes qurg`aq analiz usillari menen probirkada analiz qiliw yaki 6lgini eritpe tayarlamay alip barilatug`in protsess bolip esaplanadi. Probirkada analiz qiliw joli menen hasil metallardin` tazalig`in qadag`alap olardin` basqa birikpelerdegi mug`darin aniqlap bergen. Bul usillar Misir ha`m Yunonstanda, Kiev Rusinda ken`nen qollanilg`an.
XVII-a`sir ortalarinda sanaattin` tu`rli tarawinda islep shig`ariwdin` rawajlaniwi jan`a analiz ha`m izertlewlerdi talap qildi. XVIII-a`sir ortalarinda analitikaliq ximiya payda boldi ha`m o`z aldina pa`n sipatinda qa`liplesti.
I.Ya.Bertselius (1779-1848) ha`m Y.Libix (1803-1873)ler ta`repinen organikaliq birikpeler quramindag`i tiykarg`i lementler S, N, N ha`m basqalarda analizlew usillarin rawajlandirdi. Titremetrik analiz sezilerli da`rejede o`se basladi ha`m bug`an iodometoriya, permanganatometriya usillari qosildi. 1859-1860-jillarda R.V.Bunzen (1811-1899) ha`m G.R.Kirxgof (1824-1887)lar spektral analiz tiykarin saldi.
Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinda organikaliq zatlar menen payda qiling`an metall komplekson birikpelerdi u`yreniw a`hmiyetke iye. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. Bunday izleniw natiyjesinde L.N.Chugaev (1873-1922) 1905 jili nikel ushin dimetilglioksindi reaktiv sipatinda usinis etti.Nikel (nem. Nikel, lot. Niccolum), Ni - Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib rakami 28, atom massasi 58,69. Tabiiy Nikel 5 ta barqaror izotop 58Ni (67,88%), 60Ni (26,23%), 61Ni (1,19%), 62Ni (3,66%) va MNi (1,04%) aralashmasidan iborat. Dimetilglioksinm o`zinin` analitikaliq xarakteristikasi boyinsha ha`zirgi zaman analitikaliq ximiyasinda en` a`hmiyetli reaktiv bolip esaplanadi ha`m oni du`nya ju`zi boyinsha Chugaev reaktivi dep ta`n aladi.
Beketov (1827-1911) ximiyaliq reaktsiyalarda ten` salmaqliq ha`m de K.M.Gulberg (1836-1902), P.Vaage (1833-1900)lerdin` massaliq ta`sirlesiw nizaminin` rawajlaniwi menen baylanisli boldi. 1887-jil S.Arrenyustin` (1859-1927) elektrolitlik dissortsatsyalaniw teoriyasinin` ju`zege keliwi analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwina imkaniyat berdi.
1925- jili Ya.Geyrovskiy (1890-1967) polyarografiyaliq analiz usilin jaratti. Usi miyneti ushin 1959- jilda Nobel siylig`ina miyasar boldi.
4. Analitikaliq ximiyanin` usillari.
Analitikaliq ximiya usillari tu`rli nizam qag`iydalarg`a tiykarlanip to`mendegi klasslarg`a bo`liwge boladi.
Analizde qollanatug`in zatlar massasina baylanisli bolg`an usillar menen klasslarg`a ajiratiw mu`mkin.
Makro usilda analiz ushin 0,1 g ha`m onnan artiq zat talap qilinadi. Yarim mikro usilda 0,1-0,01 g zat, mikro usilda 0,01-103- g zat, ultramikro usilda 106--109- g zat ha`m submikro usilda 109- g shekem zat kerek boladi. Zat mug`dari 10-3 g ha`m onnan kem bolg`an mug`dari biologiyaliq u`lgilerdi joqari radioaktiv, ku`shli za`ha`rli preparatlardi analiz qiliwda paydalaniladi. Bul usillar arnawli manipulyator ha`m ko`binshe mikroskoplarda alip bariladi.
Analitikaliq ximiyada ajiratiw ha`m aniqlaw usillari bar. Ajiratiw usilinin` tiykarg`i waziypasi analizde kesent berip atirg`an komponentlerdi ajiratip aliw yaki aniqlaniwshi komponentler mug`dari jag`inan aniqlag`ansha jaramli formag`a o`tkiziwden ibarat. Biraq ko`binshe kerekli komponent ajiratip alinbay tuwridan-tuwri u`lgiden tabiladi. Bazi bir hallarda ajiratiw ha`m aniqlaw usillari o`z-ara bekkem baylanisqani ushin olar bir pu`tin usildi quraydi. Gazli xromatografiya bunday usillarg`a misal boladi. Zattin` mug`darin ta`riyplewshi qa`siyetlerine qarap onin` mug`darin aniqlawdi klasslarg`a bo`lemiz.Eger sho`kpe massasi o`lshense, oni gravimetriyaliq, eger eritpe ren`inin` intensivligi aniqlansa, fotometriyaliq yaki spektrometriyaliq, eger elektr o`tkizgishliginin` ku`sh mug`dari boyinsha bolsa, patentsiometriyaliq usil dep ataladi.
Ko`binshe aniqlaw usillari ximiyaliq ha`m fiziko-ximiyaliq ha`m geyde fizikaliq analiz usillari bolip bo`linedi. Ximiyaliq yamasa klassikaliq analiz usilina gravimetriyaliq yaki titrimetriyaliq analiz kiredi. Fizikaliq ja`ne fiziko-ximiyaliq analiz usillarinda zattin` emission spektroskopiyasinda spektr siziqlarindag`i intensivlik, polyarografiyada diffuziflang`an mug`dari ko`rsetiledi ha`m o`lshenedi.
O`lshewdegi na`tiyjenin` haqiyqiy mug`darinin` shekleniwine aniqlaw qa`teligi delinedi.
O`lshewdegi absolyut qa`teliktin` haqiyqiy qa`telikke qatnasi salistirmali qa`telik delinedi.
5.Kationlardin` klassifikatsiyasi.
Kationlardin` klassifikatsiyasi u`shke bo`linedi:
1. Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi
2. Kislotali siltili klassifikatsiyasi
3. Ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi
Kationlardin` sulfidli sistemasi
Kationlar eriwshengligine qarap bes analitikaliq toparg`a bo`linedi.
Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi
Sul`fidleri suwda eriydi
|
Sul`fidleri suwda erimeydi
|
Karbonat suwda eriydi
|
Karboat suwda erimeydi
|
Sul`fid suyiltirilg`an kislotada yaki suwda eriydi
|
Sul`fidlari suyiltirilg`an kislotada erimeydi
|
1-topar Na , K ,NH4 Mg2
|
2-topar Ca2 ,Sr2 , Ba2
|
3-topar
Al3 ,Cr2 , Fe3 ,
Fe2 ,Mn2 ,
Co2 Ni 2 , Zn2
|
4-topar 1-toparsha xloridleri suwda erimeydi
|
5-topar sul`fid -leri eriydi Na2S, Mo2 , As(V), Sb(III),
As(III), Sn(II), Sn(IV)
|
Topar reagenti
|
Topar reagenti
|
Topar reagenti
|
4-toparsha xloridleri suwda eriydi
|
Topar reagenti
|
Joq
|
(NH4)2CO3
|
(NH4)2S
|
Topar reagenti HCl ta`sirinde reagent 1-toparsha elementi sho`kpege tu`sedi
|
Na2S
|
|
