• LEKTsIYa TEKSTLERI No`kis – 2012 M A Z M U N I
  • Lektsiya-1 Tema: Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari. Reje: Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.
  • Kationlardin` klassifikatsiyasi. Tayanish tusinikleri
  • 2.Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.
  • 3.Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinin` tiykarg`i basqishlari.
  • 4. Analitikaliq ximiyanin` usillari.
  • 5.Kationlardin` klassifikatsiyasi.
  • Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi
  • Kationlardin` ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi
  • Kationlardin` kislotali- siltili klassifikatsiyasi
  • O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi




    Download 0.93 Mb.
    bet1/76
    Sana24.03.2017
    Hajmi0.93 Mb.
    #1921
      1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76

    O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

    A`JINIYaZ atindag`i NO`KIS MA`MLEKETLIK

    PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

    Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

    Ximiya-ekologiya kafedrasi

    Z.Menlimuratova


    «AnalitikaliQ XIMIYa»

    pa`ninen 5140300 ximiya ha`m ekologiya

    qa`niygeligi talabalari ushin

    LEKTsIYa TEKSTLERI

    No`kis – 2012

    M A Z M U N I

    Lektsiya-1

    Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.

    5

    1.1

    Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda

    5

    1.2

    Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.

    6

    1.3

    Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.

    7

    1.4

    Analitikaliq ximiyanin` usillari.

    8

    Lektsiya-2

    Massalar ta`sirlesiw nizami sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari

    11

    2.1

    Massalar ta`siri nizami

    11

    2.2

    Dissotsiatsiyalaniu da`rejesi. Ku`shli ha`m ku`shsiz elektrolitler

    12

    2.3

    Eriushen`lik ko`beymesi

    13

    2.4

    Bufer eritpeler

    15

    Lektsiya-3

    Kompleks payda boliw reaktsiyalari

    16

    3.1

    Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik

    16

    3.2

    Eritpedegi koordinatsion birikpenin` ten` salmaqlig`ina temperaturanin` ta`siri

    18

    3.3

    Eritpede kompleks payda boliu reaktsiyalarinin` tezlikleri

    19

    3.4

    Ishki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler

    20

    Lektsiya-4

    Analitikaliq ximiyada qollanilatug`in redoks reaktsiyalarinin` teoriyaliq tiykarlari

    23

    4.1

    Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalari.

    23

    4.2

    Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalarinin` barisi

    25

    4.3

    Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallari.

    26

    4.4

    Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.

    27

    Lektsiya-5

    Mug`dar anlizi ha`m onin` usillari

    28

    5.1

    Mug`dar analizinin` waziypalari.

    28

    5.2

    Mug`dar analizinin` zamanago`y usillarinin` klassifakatsiyasi

    29

    5.3

    Optikaliq usillar.

    29

    5.4

    Xromatografiyaliq usil

    30

    5.5

    Ximiyaliq analiz usillari

    31

    Lektsiya-6

    Gravimetriyaliq analiz

    33

    6.1

    Gravimetriyaliq analizdin` a`hmiyeti

    33

    6.2

    Sho`ktiriw formalari

    34

    6.3

    Gravimetriyaliq forma

    35

    6.4

    Gravimetriyaliq analiz na`tiyjelerin esaplaw

    36

    6.5

    A`melde qollaniliwi

    37

    Lektsiya-7

    Titrimetriyaliq analiz

    38

    7.1

    Titrimetriyaliq analizdin` ahmiyeti

    38

    7.2

    Titrant eritpelerdi standartlaw.

    39

    7.3

    Titrlewdin` tiykarg`i qag`iydalari.

    40

    7.4

    Titrimetriyaliq analiz natiyjelerin esaplan`.

    40

    7.5

    Titrlew iymek siziqlari.

    41

    7.6

    Titrimetriyaliq analizdin` tiykarg`i usullari

    41

    Lektsiya-8

    Kislotali-siltili titrlew metodi

    42

    8.1

    Titrlew iymek siziqleri ha`m indikator tan`law

    42

    8.2

    Ekvivalent tochkani fiziko-ximiyaliq usil menen aniqlaw

    43

    8.3

    Kislotali-tiykarli titrlew usilin a`melde qollaniw

    44

    8.4

    Suwdin` kermekligin aniqlaw

    45

    8.5

    Usildi uliwma bahalaw

    46

    Lektsiya-9

    Permanganometriya usillari

    47

    9.1

    Permanganometriya.

    47




    Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallari

    48




    Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.

    49

    Lektsiya-10

    Yodometriya.

    50

    10.1

    Yodometriya metodina uliwma sipatlama.

    50

    10.2

    Kraxmal indikatornin aniqlaw

    52

    11.3

    Yodtin` aniq titrlengen eritpesin tayarlaw.

    54

    Lektsiya-11

    Sho`ktiriw metodlari

    55

    11.1

    Sho`ktiriw metodlarinin` a`hmiyeti.

    55

    11.2

    Argentometriya.

    56

    11.3

    Trilon-B. Indikatorlar.

    57

    Lektsiya-12

    Kompleksonometriyaliq titrlew usillari

    58

    12.1

    Merkurimetriya.

    58

    12.2

    Kompleksonometriya (xelotometriya).

    59

    12.3

    Reagent indikator ha`m adsorbtsion indikatorlar

    61

    12.4

    A`melde qollaniliwi.

    62


    Lektsiya-1

    Tema: Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.

    Reje:

    1. Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.

    2. Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.

    3. Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.

    4. Analitikaliq ximiyanin` usillari.

    5. Kationlardin` klassifikatsiyasi.

    Tayanish tusinikleri: Analiz, sintez, u`lgi, mikroelement, komponent, kation, anion, klassifikatsiya, reagent, gravimetriya, titrimetriyaliq analiz, iodometriya.

    1. Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.

    Analitikaliq ximiya zattin` ximiyaliq qurami, mug`dari ha`m onin` du`zilisin aniqlaw usillari haqqinda pa`n bolip esaplanadi.

    Analitikaliq ximiya a`tirap ortaliqti qorg`aw, taslandiq resurslardin` jag`daylarin u`yreniw, jer asti suwlar quramin ha`m basqalardi u`yreniw menen baylanisli. a`tira`pimizdin` pataslaniw da`rejesin qadag`alaw ha`m oni tekserip turiw ushin arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti du`zilgen.

    Analitikaliq ximiya pa`ni ekige bo`linip, birinshi sapa analizi, ekinshi mug`dar analizi bolip esaplanadi. Sapa analizinin` maqseti tekserilib atirg`an birikpeden element yamasa ionlardi tabiw bolsa, mugdar analizinin` maqseti quramali zatlardin` birikpelerdin` mug`darin tabiw menen juwmaqlanadi. Analitikaliq ximiyanin` waziypasi analiz usillarin islep shig`iw, olardi a`melde qollaniw ha`m de analitikaliq ximiya usillarinin` teoriyaliq tiykarlarin ken` tu`rde u`yreniwden ibarat. Bug`an elementlerdin` belgili formadan ha`m birikpelerdin` tu`rli agregat jag`dayi, koordinatsion birikpelerdin` turaqlilig`i, olardin` quramin u`yreniw, zattin` optikaliq, elektroximiyaliq reaktsiya tezligin u`yreniw, usildi metrologikaliq xarakterlew ha`m t.b. kiredi.

    Analitikaliq ximiya ta`biyiy ilimler qatarinda geoximiya, geologiya, mineralogiya, fizika, biologiya, meditsina ilimleri menen belgili da`rejede tig`iz baylanisqan.

    Analitikaliq ximiyanin` fundamental teoriyaliq tiykarlarin medetsina nizamlari, sonday-aq D.Mendeleevtin` da`wirlik nizami, zatlardin` massasi ha`m energiyanin` saqlaniw nizami, zat quraminin` turaqlilig`i, massaliq ta`sirlesiw nizamlari quraydi.

    Analitikaliq ximiya basqa pa`nler menen ha`m de xaliq xojalig`i tarmaqlari menen de baylanisli. Analitikaliq sintez ha`m analiz bir-biri menen bekkem baylanisqan. Analiz tu`sinigi a`dette mayda bo`lekshelerge ajiratiw bolip esaplanadi. Biraq ximiyaliq analiz sintez qiling`an zattin` ren`ine, kem erigishligine, kristallardin` o`zine ta`n formasina iye bolg`an ko`pshilik birikneler sintezine tiykarlang`an boladi. Analiz ha`m sintezdi bir-birinen ayirip bolmaydi, sintez na`tiyjesi ha`r dayim analiz benen tekserilip bariladi.
    2.Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.

    Analitikaliq ximiya teoriyaliq ha`m a`meliy a`hmiyetke iye. Derlik barliq ximiya nizamliqlari analitikaliq ximiya usillari ja`rdeminde tabiladi. Tu`rli materiallar, buyimlar, minerallar, ay topirag`i ha`m basqa aspan deneleri ha`m de olardin` qurami analitikaliq ximiya usili menen aniqlanadi. Da`wirlik sistemadag`i birqansha elementler argon, germaniy ha`m de basqalarda aniq analitikaliq usil ja`rdeminde tabilg`an.

    Analitikaliq ximiya awil xojalig`inda da u`lken a`hmiyetke iye. Topiraq, to`gin quramlarin analiz qilmay turip awil xojalig`inda islep shig`ariwdi teren`lestirip bolmaydi. Arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti atmosfera pataslig`in topiraq, ten`iz, ashshi suwlar quraminin` pataslaniw da`rejesin baqlap baradi. Topiraq, hawa ha`m suwlardin` tazaliq sipatinda jol qoyilg`an kontsentratsiyasi PDK esaplanadi. Fabrika ha`m zavodlarda ximiyaliq laboratoriya bolip, olar shig`arilg`an o`nimlerdin` sapasin tekseredi. Shig`arilg`an o`nimlerdi ma`mleketlik standartlarg`a belgilew tiykarinda da ximiyaliq analiz jatadi. Ximiya, biologiya mug`allimlerin tayarlawda da sapa analizi metodikaliq ha`m pedagogikaliq u`lken a`hmiyetke iye.

    3.Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinin` tiykarg`i basqishlari.

    Analitikaliq ximiyadag`i ko`pshilik usillar ha`m olardin` metodlari a`yyemgi zamannan ma`lim edi. Bul da`slep a`sbapsazliq sanaatina sa`ykes qurg`aq analiz usillari menen probirkada analiz qiliw yaki 6lgini eritpe tayarlamay alip barilatug`in protsess bolip esaplanadi. Probirkada analiz qiliw joli menen hasil metallardin` tazalig`in qadag`alap olardin` basqa birikpelerdegi mug`darin aniqlap bergen. Bul usillar Misir ha`m Yunonstanda, Kiev Rusinda ken`nen qollanilg`an.

    XVII-a`sir ortalarinda sanaattin` tu`rli tarawinda islep shig`ariwdin` rawajlaniwi jan`a analiz ha`m izertlewlerdi talap qildi. XVIII-a`sir ortalarinda analitikaliq ximiya payda boldi ha`m o`z aldina pa`n sipatinda qa`liplesti.

    I.Ya.Bertselius (1779-1848) ha`m Y.Libix (1803-1873)ler ta`repinen organikaliq birikpeler quramindag`i tiykarg`i lementler S, N, N ha`m basqalarda analizlew usillarin rawajlandirdi. Titremetrik analiz sezilerli da`rejede o`se basladi ha`m bug`an iodometoriya, permanganatometriya usillari qosildi. 1859-1860-jillarda R.V.Bunzen (1811-1899) ha`m G.R.Kirxgof (1824-1887)lar spektral analiz tiykarin saldi.

    Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinda organikaliq zatlar menen payda qiling`an metall komplekson birikpelerdi u`yreniw a`hmiyetke iye. Bunday izleniw natiyjesinde L.N.Chugaev (1873-1922) 1905 jili nikel ushin dimetilglioksindi reaktiv sipatinda usinis etti. Dimetilglioksinm o`zinin` analitikaliq xarakteristikasi boyinsha ha`zirgi zaman analitikaliq ximiyasinda en` a`hmiyetli reaktiv bolip esaplanadi ha`m oni du`nya ju`zi boyinsha Chugaev reaktivi dep ta`n aladi.

    Beketov (1827-1911) ximiyaliq reaktsiyalarda ten` salmaqliq ha`m de K.M.Gulberg (1836-1902), P.Vaage (1833-1900)lerdin` massaliq ta`sirlesiw nizaminin` rawajlaniwi menen baylanisli boldi. 1887-jil S.Arrenyustin` (1859-1927) elektrolitlik dissortsatsyalaniw teoriyasinin` ju`zege keliwi analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwina imkaniyat berdi.

    1925- jili Ya.Geyrovskiy (1890-1967) polyarografiyaliq analiz usilin jaratti. Usi miyneti ushin 1959- jilda Nobel siylig`ina miyasar boldi.

    4. Analitikaliq ximiyanin` usillari.

    Analitikaliq ximiya usillari tu`rli nizam qag`iydalarg`a tiykarlanip to`mendegi klasslarg`a bo`liwge boladi.

    Analizde qollanatug`in zatlar massasina baylanisli bolg`an usillar menen klasslarg`a ajiratiw mu`mkin.

    Makro usilda analiz ushin 0,1 g ha`m onnan artiq zat talap qilinadi. Yarim mikro usilda 0,1-0,01 g zat, mikro usilda 0,01-103- g zat, ultramikro usilda 106--109- g zat ha`m submikro usilda 109- g shekem zat kerek boladi. Zat mug`dari 10-3 g ha`m onnan kem bolg`an mug`dari biologiyaliq u`lgilerdi joqari radioaktiv, ku`shli za`ha`rli preparatlardi analiz qiliwda paydalaniladi. Bul usillar arnawli manipulyator ha`m ko`binshe mikroskoplarda alip bariladi.

    Analitikaliq ximiyada ajiratiw ha`m aniqlaw usillari bar. Ajiratiw usilinin` tiykarg`i waziypasi analizde kesent berip atirg`an komponentlerdi ajiratip aliw yaki aniqlaniwshi komponentler mug`dari jag`inan aniqlag`ansha jaramli formag`a o`tkiziwden ibarat. Biraq ko`binshe kerekli komponent ajiratip alinbay tuwridan-tuwri u`lgiden tabiladi. Bazi bir hallarda ajiratiw ha`m aniqlaw usillari o`z-ara bekkem baylanisqani ushin olar bir pu`tin usildi quraydi. Gazli xromatografiya bunday usillarg`a misal boladi. Zattin` mug`darin ta`riyplewshi qa`siyetlerine qarap onin` mug`darin aniqlawdi klasslarg`a bo`lemiz.Eger sho`kpe massasi o`lshense, oni gravimetriyaliq, eger eritpe ren`inin` intensivligi aniqlansa, fotometriyaliq yaki spektrometriyaliq, eger elektr o`tkizgishliginin` ku`sh mug`dari boyinsha bolsa, patentsiometriyaliq usil dep ataladi.

    Ko`binshe aniqlaw usillari ximiyaliq ha`m fiziko-ximiyaliq ha`m geyde fizikaliq analiz usillari bolip bo`linedi. Ximiyaliq yamasa klassikaliq analiz usilina gravimetriyaliq yaki titrimetriyaliq analiz kiredi. Fizikaliq ja`ne fiziko-ximiyaliq analiz usillarinda zattin` emission spektroskopiyasinda spektr siziqlarindag`i intensivlik, polyarografiyada diffuziflang`an mug`dari ko`rsetiledi ha`m o`lshenedi.

    O`lshewdegi na`tiyjenin` haqiyqiy mug`darinin` shekleniwine aniqlaw qa`teligi delinedi.

    O`lshewdegi absolyut qa`teliktin` haqiyqiy qa`telikke qatnasi salistirmali qa`telik delinedi.



    5.Kationlardin` klassifikatsiyasi.

    Kationlardin` klassifikatsiyasi u`shke bo`linedi:

    1. Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi

    2. Kislotali siltili klassifikatsiyasi

    3. Ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi

    Kationlardin` sulfidli sistemasi

    Kationlar eriwshengligine qarap bes analitikaliq toparg`a bo`linedi.

    Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi


    Sul`fidleri suwda eriydi

    Sul`fidleri suwda erimeydi

    Karbonat suwda eriydi

    Karboat suwda erimeydi

    Sul`fid suyiltirilg`an kislotada yaki suwda eriydi

    Sul`fidlari suyiltirilg`an kislotada erimeydi

    1-topar Na+, K+,NH4+ Mg2+

    2-topar Ca2+,Sr2+, Ba2+

    3-topar

    Al3+,Cr2+, Fe3+,

    Fe2+,Mn2+,

    Co2+ Ni 2+, Zn2+



    4-topar 1-toparsha xloridleri suwda erimeydi

    5-topar sul`fid -leri eriydi Na2S, Mo2+, As(V), Sb(III),

    As(III), Sn(II), Sn(IV)



    Topar reagenti

    Topar reagenti

    Topar reagenti

    4-toparsha xloridleri suwda eriydi

    Topar reagenti

    Joq

    (NH4)2CO3

    (NH4)2S

    Topar reagenti HCl ta`sirinde reagent 1-toparsha elementi sho`kpege tu`sedi

    Na2S


    Kationlardin` ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi

    Bul sistema kationlari 5-analitikaliq toparg`a bo`linedi. 1-kationlardin` analitikaliq toparina Na+, K+ ha`m NH4+ kirip, olar topar reagentine iye emes. II-analitikaliq toparg`a Ba2+, Sr2+, Ca2+, Mg2+,Fe2+, Fe3+, Mn2+, Al3+, Cr3+ ha`m Bi3+ ler kirip, olardin` topar reagenti gidrofosfat ammoniy (NH4)2HPO4. Kushli ammiakli ortaliqta fosfat ko`rinisindegi sho`kpe payda boladi. Fosfatlardin` uksus kislotasi qatnasina qarap, ekinshi analitikaliq topardag`i kationlar eki toparshag`a bo`linedi.

    1-toparsha kationlari Ba2+, Sr2+, Ca2+, Mn2+, Mg2+, Fe2+ fosfatlari uksus kislotasinda eriydi.

    2-toparshag`a kiretug`in kationlar Fe3+, Al3+, Cr3+ Bi3+ fosfatli uksus kislotada erimeydi.

    3-analitikaliq topar kationlarina Cu2+, Hg2+, Cd2+, Co2+, Ni2+ fosfatlari ammiakli eritpesinde erip, ammiakli (Me(N*e)4) tu`rinde payda etedi.

    4-analitikaliq toparlarg`a Sn2+, Snr+, Ast+, Sd3+, As3+, Sdt+ sur`ma ha`m kaliy ionlari HNO3 kislotasinda erimeytug`in sho`kpe, meta sur`mali HSbO3 kislota payda etedi. Mish`yak birikpeleri azot kislotasi menen jilitilg`anda mish`yakli kislotag`a H3AsO4 shekem oksidlenedi.

    5-analitikaliq toparg`a Ag(Hg)2+ ha`m Pb2+ kirip, HCl ta`sirinde erimeytug`in xlorid tu`rinde sho`kpe tu`sedi.

    Kationlardin` kislotali- siltili klassifikatsiyasi





    K+ Na+ NH4+

    Ag+ Pb2+ Mg2+

    Ba2+ Sr2+ Ca2+ Pb2+

    Al3+ Cr3+ Zn2+ Sn2+ Sn4+ As6+ As3+

    Mg2+Mn2+Fe2+ Fe3+ Bi3+ Sd3+ Sb5+

    Cu2+Mg2+Cd2+Co2+Ni2+

    Toparg`a xarakteristika

    Xloridleri, sul`fatlari ha`m gidroksidleri suwda eriydi

    Xloridleri suwda ha`m suyultirilg`an kislotada erimeydi

    Sul`fatlari kislotada suwda erimeydi

    Amfoterli gidroksidleri siltinin` artiqsha eritpesinde eriydi

    Gidroksidleri siltinin` ziyat eritpesinde eriydi

    Gidroksidleri ammiakli eritpe payda etedi

    Topar reagenti

    Joq

    2N; HCl eritpesi

    2N; H2SO4 eritpesi

    4 N; NaOH yaki KON eritpesinin` artiqsha mug`dari

    25% li NH4OH artiqsha mug`dari

    -/-

    Aling`an birikpenin` xarakteri

    Eritpe K+ Na+ NH4+



    Download 0.93 Mb.
      1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76




    Download 0.93 Mb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

    Download 0.93 Mb.