| Orayliq ion menen tikkeley baylanisqan atomlar yamasa atom toparin ko`rsetiushi sang`a koordinatsion san deymiz.
Ol koordinatsion birikpelerdin` a`hmiyetli xarakterli qa`siyetlerinin` birin tariyipleydi. Ko`binese to`rt ha`m alti az sanda eki koordinatsion sanlar ushiraydi. Koordinatsion sanlar u`sh, bes ha`mde altidan joqari bolg`an birikpeleri ju`da az ushiraydi. Ligandlardin` dentatliq jagdayi (ligand latinsha dentatu`s so`zinen aling`an bolip tisli degen) yag`niy orayliq ion a`tirapinan belgili sandag`i koordinatsion orin iyeleui menen xarakterlenedi. Mono yamasa bir dentatli ligandlar (ON- , F- ,MNz) ha`m basqa bir orayliq ion, bir yamasa eki dentatli (etilendiamin (S2O42- ha`m basqa) eki orin iyeleydi ha`m t.b. Bes, alti ha`m onnan joqari dentatli ligandlar da bar, biraq olar orayliq ion ko`lemi sheklengen bolg`anlig`i sebepli ha`mme uaqit qollanila bermeydi. Ko`p denta`ntli ligandlar metal ioni menen ta`miyinlengende a`dette jabiq tsiklge iye bolg`an koordinatsion birikpeler payda etedi.
Mug`darliq analizde qollanilatug`in bul metod aniqlanatug`in ion ha`m kompleks payda etiushi basqa ion, yag`niy kompleksionlari menen turaqli kompleks birikpe payda qiliu reaktsiyalarina tiykarlang`an.
Kompleksonlar organikaliq birikpe tabiyatli zatlar bolip, olar aminopolikarbon kislotalarinin` tuuindilari bolip esaplanadi. Olardin` en` birinshi ua`kili aminodisirke kislotasi bolip esaplanadi.
SN2SOON
N-N
SN2SOON
Titrimetriyaliq analizde ko`p qollanilatug`in kompleksonlarg`a:
aminotrisirke kislota, yag`niy komplekson I
CH2COON
NOOS-SN2-N
SN2SOON
etilen diaminotetrasirke kislota eki komplekson II
NOOSSN2 CH2COOH
N-CH2-CH2-N
HOOCCH2 CH2COOH
Etilen diamintetrasirke kislotanin` II natriyli duzi, yag`niy komplekson III
NOOSSN2 CH2COONa
N-CH2-CH2-N
NaOOSSN3 CH2COOH
Komplekson III klinikaliq ha`m agroximiyaliq analizlerde ko`p isletiledi, apiuayiraq boliui ushin geyde tirlon B yaki qisqasha Na2H2Tr deb ataladi. Ol ku`shsiz kislotaliq qa`siyetlerge iye. Suuda an`sat eriytug`in ha`m organikaliq erituushilerde erimeytug`in aq kristal zat. Na2H2Tr ko`p kationlar menen turaqli ishki kompleks birikpeler payda qiladi. Bul birikpelerde metal ioni karboksil gruppadag`i vodorod atominin` ornin iyeleydi ha`m koordinatsion baylanislar arqali komplekson III quramindag`i azot menen baylanisadi. Na2H2Tr menen eki zaryadli kation Me+2 arasindag`i kompleks payda boliu reaktsiyasinin` ten`lemesi to`mendegishe:
Me+2+Na2H2Tr=[Na2CaTr] + 2H+
Ten`salmaqlikti kompleks birikpe payda boliu ta`repine jiljitiu ushin eritpege ammiakli bufer aralaspa qosiladi. Komplekson III siltili jer metallarinin` ionlari menen ishki kompleksler payda boladi, bul kationlardi basqa usillar menen kompleks birikpeler halatina o`tkiziu qiyin. Sa+2, Mg+2, Va+2 ionlari bar eritpelerdi komplekson III isshi eritpesi menen titrin aniqlau mu`mkin. Titrleu paytina ekvivalent tochkani aniqlauda indikatorlardan paydalaniladi. Usi maqsette mureksid yaki basqa arnauli indikator qara erioxrom-T dan paydalaniu mu`mkin. Bunday indikatorlar metall indikatorlari delinedi. Olar organikaliq boyaular bolip, aniqlanatug`in kationlar menen kompleks birikpeler payda qiladi. Bul kompleks birikpeler trilon B menen payda qiling`an kompleks birikpelerge salistirg`anda turaqsiz boladi. Misali: qara erioxrom-T Mg+2, Sa+2 ha`m basqa bir qansha metallardin` ionlari menen qizil ren` ishki kompleks birikpeler payda qiladi. Indikator eritpelerde ko`k ren`li boladi. Tekserilip atirg`an eritpe komplekson III eritpesi menen titrlenip atirg`anda metall ionlari indikatordan ajiraladi ha`m komplekson III ke birigedi. Sonday qilip erkin indikator ajiralip shig`adi. Natiyjede ekvivalent tochkada eritpenin` qizil ren`i ko`k ren` menen almasadi. Qara erioxrom-T indikatorinin` eritpedegi anioni Nlnd-2 menen belgilense, onin` 2 valentli metall ioni Me+2 menen ta`sirlesiui to`mendegishe boladi:
Me+2+Nlnd-2=Melnd-+H+
kok 3izil
Payda bolg`an Melnd- nin` turaqsiz kompleksi komplekson III ta`sirinde tarqaladi.
Melnd-+[H2Tr]-2=[MnTr]-2+Hlnd-2+H+
qizil ren`siz ren`siz ko`k
Indkator ren`inin` o`zgeriui a`sirese siltili ortada aniq seziledi. Sonin` ushin titrlenip atirg`an eritpige ammiakli bufer aralaspa (NH4OH+NH4CI) qosiladi.
Qara erioxrom-T eritpesin tayarlau. Indikatordan 0,5 grammi 10ml ammiakli bufer aralaspada eritiledi ha`m siyimlilig`i 100 ml li o`lsheu kolbasinin` belgisine deyin etil spirti quyiladi. Biraq bul usilda tayarlang`an eritpe onsha turaqli emes. Saqlaniu mu`ddeti 10 sutkag`a deyin. Eger 1g qara erioxrom-T ha`m 100 g natriy xlorid indifferent toltiriushi sipatinda shiyshe xammomda aralastirilsa, indikatordin` saqlaniu mu`ddeti azayadi. Titrleudi baslaudan aldin titrleniushi eritpege indikatordin` qurg`aq aralaspasinan 20-30mg qosiladi.
Kaltsiy ioninin` kontsentratsiyasin kompleksonometriyaliq usilda aniqlauda indikator sipatinda mureksid isletiledi. Sebebi onin` Va+2, Mg+2 kationlari menen payda qilatug`in kompleksleri ju`da turaqsiz.
Mureksid purpur kislotanin` ammoniy duzi bolip esaplanadi. Indikator anioni lnd- siltili ortada 2 zaryadli kationlar menen ta`sirlesedi: Me+2 + lnd- = Melnd+
ko`kish qizil fiolet
Titrleu paytinda Melnd+ quramindag`i kation komplekson III menen ta`sirlesedi ha`m indikatordin` anioni erkin halda ajiraladi yag`niy eritpe ko`gish fiolet tu`s aladi.
Melnd+ = [H2Tr]-2 = [MeTr]-2 + lnd- + 2H+
qizil ren`siz ren`siz ko`kish fiolet
Indikator ren`inin` o`zgeriui na`tiyjeli boliui ushin eritpe ku`shli siltili ortag`a iye boliui ushin (rN>12) uyiushi Na qosiladi. Bunin` ushin mureksidtin` suudag`i jan`a tayarlang`an toying`an eritpesinen paydalaniladi. Geyde 1g mureksid ha`m 100g ximiyaliq taza natriy xlorid o`z-ara aralastirilip, tayarlang`an qurg`aq aralaspada isletiledi.
Eger metall ionin aniqlau ushin ekvivalent tochkada ren`inin` o`zgeriui aniq seziletug`in indikator belgisiz bolsa, bul halda komplekson menen titrleudi keri titrleu menen almastiriu mu`mkin. Sonday-aq jag`dayg`a qarap orin basarin titrleu alkalimetriyaliq titrleu usillarinanda da paydalaniladi.
| 